Batı’nın ileri sıçrayışını, yani sanayi ihtilalini vaktinde yakalayamamışsanız geri kalmış bir ülkesiniz. Yakaladınız mı, yakalamadınız mı; yoksul misiniz, orta gelirli misiniz, yoksa Batı sizi kıskanıyor da siz onları çoktan geride mi bıraktınız? Bu soruların tamamının yanıtı kişi başına ulusal gelirdir. Nasıl ölçerseniz ölçün, en ileridekiler 40 bin dolar ve üstünde dolaşırken siz onların dörtte birindeyseniz gerisiniz!

Efendim, biz ahlaklıyız da ondan bu türlü oldu; yok biz geri kalmadık, onlar bizi bu türlü geri bıraktırdı; onlar emperyalistti biz değildik… Bunların bir kısmı öyküdür, bir kısmı doğrudur lakin varsayalım hepsi gerçek olsun; sonuç değişmiyor: Gerisiniz! 21. asrın başında, satın alma paritesiyle kişi başı geliriniz 10 bin dolar civarındaysa, orta gelirdesiniz. Türkiye tam orada ve on yıllardır o civarda debelenip duruyor. Gerçi uzaya gidiyoruz falan ancak kişi başına görece ulusal gelirimizin bir yere gittiği yok. Görece diyorum, zira kendinizi kendi geçmişinizle değil, dünyadaki öteki ülkelerin bugünü ile karşılaştırmalısınız. Yoksa en yoksul ülkeler bile on yıllar öncesine nazaran daha zengindir. Anneannenizin bulaşık makinesi mi vardı, diye sorarak bu sahiden kurtulamazsınız.

Türkiye orta gelirli. Yıllardır o denli. Buna tuzak da diyorlar: Orta gelir tuzağı. Bu çukurda Rusya ve Çin ile birlikteyiz. Daha öbürleri da var.

ORTA GELİR NİYE TUZAK?

Dünyadaki öteki ülkelere nazaran daha yoksul, bayağı daha yoksul bir ülkeyi ele alalım. Kişi başına günde fakat birkaç dolar kazanılan, lakin o kadar kıymet yaratılan bir ülkeyi… Bu ülke nasıl kalkınır? Çok güç değil. Yoksul ülke demek, yoksul beşerler demek ve bunları, dünyadaki benzerlerinden daha düşük fiyatlarla çalıştırabilirsiniz. Doğrudur; şayet kişinin yaptığı dünyada da piyasası olan bir işse; mesela bilim adamı, teknoloji ustası, doktor ve buna benzeri bir mahareti varsa sizin düşük fiyatınızı bırakıp göçer. Fakat kol emekçisinin, tarım emekçisinin o denli gidip çalışabileceği yerler bugün pek fazla değildir. Siz onları dünya ortalamasının çok altında fiyatlarla çalıştırırsınız. Onlar emek-yoğun mallar üretirler. Bunları dünyadakinden daha ucuza mal edersiniz. Bir de telif hakları, patent, çocuk personel, çalışma koşulları, etraf falan üzere zenginlerin dikkat ettiği, değerli ve lakin maliyetli ögelerin da bir formda etrafından dolaşırsanız; kim fiyat sizi. Dünyaya, 20. asır sanayisinin mallarını satabilirsiniz. İyi yaparsanız, tıpkı güçlü ülkelerin kalitesinde ve ancak onlardan kat kat daha ucuza.

Pek hoş ve pek âlâ…

Sonra ne olur. Ülke zenginleşir. Kişi başına gelir yükselir. O ucuz çalışanınızın gelirini de yükseltmek zorunda kalırsınız; yoksa büyük eşitsizlikler ve gelir dağılımında uçurumlar açılır. Toplumda huzursuzluk ve patlamalar meydana gelir. Tıpkı zenginler üzere üretim yapanlar, artık tıpkı zenginler üzere kazanmak, tıpkı zenginler üzere yaşamak isterler.

Bir bakarsınız ki artık ucuz personellik avantajınız yoktur. Dahası, bu kolay yolu tutmuş ve ucuz personellik avantajını kullanan öbür ülkeler peyda olmuştur. Rusya ile rekabet edeceksiniz, Çin’le, Hindistan’la, Vietnam’la, Tayland’la rekabet edeceksiniz. Onlar sizden ucuza üretim yaparlar. Siz malınızı satamazsınız. Satmak için paranızın kıymetini düşürürsünüz; yani tekrar fakirleşirsiniz. Orta gelir tuzağının görünmez bir tavanıdır bu. Başınızı oraya çarpıp çarpıp aşağı düşersiniz. Bir üst, bir aşağı… “Negative feedback” dedikleri, “olumsuz geribesleme” diye çeviri edilen şey!

ÖBÜR TÜRLÜ YAPMAK

Bir vakitler, biz şunu yapabilir miyiz, bunu imal edebilir miyiz diye sormak modaydı. Bugün de birebir şeyleri soruyoruz. Bunlar orta gelir tuzağının soruları… Biz elektrikli otomobil üretebilir miyiz? Biz uzaya gidebilir miyiz? Pek alışılmış evet ve evet… Ve buna misal daha birçok evet var. Lakin o kadar kolay evet diyemeyeceğiniz diğer sorular var: Biz elektrikli arabayı diğerlerinden daha kaliteli ve daha ucuza üretebilir miyiz? Uzaya gideriz de orada ne yaparız? Uzaya uydu atmak, uydu üretmek üzere işlerden para kazanan ülkelerden daha rekabetçi olabilir miyiz?

Teknoloji bilgisi ortadadır. Gidip o bilgiyi üreten ülkelerden alıp yurt içinde uygulamak da kolaydır. Hatta İnternet çağında, oraya gitmeden de o bilgiyi alabilirsiniz. Güç olan okullarınızın o bilgiye ulaşmasını ve onu anlamasını bilen insan yetiştirmesi. Yahut Çin’in yaptığı üzere o ülkelere öğrenci yollayıp döndüklerinde onlara yaptırabilirsiniz… Tıpkı onların yaptıkları üzere.

Lakin o denli bir seviyeye çıkarsınız ki artık tıpkı onlar üzere yapmak yetmez. Artık onların yaptığından farklı şeyler yapmak gerekir. “Bu iş nasıl yapılır?” sorusu, yoksullar için geçerli bir soru. “Bu iş herkesin yaptığından farklı bir türlü nasıl yapılır?” Bu zenginlerin ve güçlü olacakların sorusu. Hatta “herkesin yaptığı bu malı, bu hizmeti mi yapmalı, yoksa şu anda kimsenin yapmadığı, düşünmediği, ancak gereksinim duyacağı, talep edeceği değişik bir malı, bir hizmeti mi üretmeli?” Bu daha da değerli bir soru!

Siz Ford’dan evvel üretim bandını, DARPA’dan evvel İnternet’i, Apple’dan evvel ferdî bilgisayarı, Tim Berners-Lee’den evvel WWW’yi düşünebildiniz mi? Artık neleri düşünmenin vaktidir? Biliyor musunuz?

İşte buna inovasyon diyorlar; yenilik diyorlar. Biz bir vakitler bid’at derdik.

Karar