Cumhuriyetin ilanı, hukukî olarak İkinci Periyot Türkiye Büyük Millet Meclisinin 29 Ekim 1923 günü gerçekleşen oturumunda ‘ün hazırladığı anayasa değişikliği teklifinin kabul edilmesiyle Türkiye Devleti’nin idare formunun cumhuriyet olarak belirlenmesi ile gerçekleşti.

“29 Ekim 1339 (1923) tarih ve 364 sayılı Teşkilât-ı Esasîye Kanununun Birtakım Mevaddının Tavzihan Tadiline Dair Kanun” ile 1921 Teşkilât-ı Esasîye Kanunu’nun altı hususunda (1, 2, 4, 10, 11 ve 12. maddeler) değişiklik yapılmış; birinci unsuru şu halde değiştirilmiştir:

“Hâkimiyet, bilâkaydü kural Milletindir. Yönetim adabı halkın mukadderatını şahsen ve bilfiil yönetim etmesi aslına müstenittir. Türkiye Devletinin şekl-i Hükûmeti, Cumhuriyettir”.

Anayasanın başka unsurlarında yapılan değişiklikler ile cumhurbaşkanlığı makamı oluşturulmuş; Cumhurbaşkanının Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kendi üyeleri ortasından seçileceği öngörülmüş; hükümetin kuruluş yordamı değiştirilmiştir. Hükûmetin kuruluş şeması bakımından meclis hükûmeti sisteminden vazgeçilerek parlamenter sisteme geçilmiştir.

OSMANLI’NIN ‘CUMHURİYET’ DENEMESİ BAŞARISIZ OLDU

Osmanlı Devleti, 1876 yılına kadar mutlak monarşi ile yönetilmiştir. Bu periyotta padişahlık kurumu, halk üzerinde mutlak bir egemenlik sürdürmüştür. Tanzimat devriyle birlikte, cumhuriyet fikrinden kelam edilmeye başlanmışsa da Osmanlı aydınları meşrutiyetin kurulmasını kâfi görmüşlerdi; meşrutiyetin daha ilerisine gidilmedi yahut talep edilmedi. Osmanlı Devleti, 1876-1878 ve 1908-1918 yılları ortasında meşruti monarşi ile yönetildi.

Osmanlı Devleti’nin yıkılması ile sonuçlanan I. Dünya Savaşı’nın akabinde Mustafa Kemal Paşa önderliğinde başlatılan ulusal uğraşın daha birinci yıllarından itibaren artık idarede halk iradesinin hükümran olacağı açıkça ilan edilmiştir. Erzurum Kongresi’nin akabinde 23 Temmuz 1919 tarihinde yayımlanan bildirinin 3. hususundaki “Ulusal Kuvvetleri etken ve ulusal iradeyi hâkim kılmak esastır” kararı bu anlayışın bir sözüydü.

İNGİLİZLER’İN İSTANBUL’DA KAPATTIĞI MECLİS, ANKARA’DA AÇILDI

Ulusal iradeyi somut olarak gösterecek meclis, İstanbul’un İngilizler tarafından işgal edilip Mebusan Meclisi’nin dağıtılması üzerine, ‘Büyük Millet Meclisi’ ismiyle 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplandı. Harikulâde yetkilerle donatılmış 390 kişilik meclisin lideri birebir vakitte hükûmet ve devlet lideri olarak isimlendirilmişti.

Meclisin 20 Ocak 1921’de kabul ettiği ve bir anayasa niteliğinde olan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu isimli yasa ile egemenliğin Türk ulusuna ilişkin olduğu ilan edildi. Saltanat hükûmetinin kendini halâ Türk ulusunun temsilcisi saymasına karşı bir reaksiyon olarak meclis, 1 Kasım 1922’de aldığı kararla saltanatı kaldırdı.

ANKARA BAŞŞEHİR İLAN EDİLDİ

Birinci meclisin seçimin yenilenmesine karar vererek 1 Nisan 1923’te dağılmasından sonra yeni meclis toplanıncaya kadar Mustafa Kemal’in direktifi ile yeni bir anayasa tasarısı hazırlıkları başlamıştır. Mevcut anayasa, ulusal iradenin Türk ulusuna ilişkin olduğunu, bu iradeyi ulus ismine temsil yetkisinin Meclis’e tanındığını onaylamıştı fakat devletin idare formunu ve başşehrini ilan etmemişti.

Yeni anayasa tasarısı hazırlıkları sırasında Mustafa Kemal, etrafındakilerle Cumhuriyetin ilanı ile ilgili görüşmeler yapmıştır. Mustafa Kemal’in Wieber Neue Freie Presse muhabirine 22 Eylül 1923’te verdiği ve Türkçe bir özeti birinci sefer ‘İkdam’ gazetesinde yayımlanan demeçte, muhabirin sorusu üzerine birinci kere cumhuriyet sözünü açıkça ortaya atması ülkede ve yurtdışında büyük yankı uyandırdı.

Ekim 1923’te İsmet Paşa ve bir küme milletvekili Ankara’nın hükümet merkezi olarak kabul edilmesi yolunda bir kanun teklifi verdi. 13 Ekim 1923’te TBMM’de kabul edilen tek unsurluk yasa ile Ankara, devletin başşehri oldu. Devlet merkezinin İstanbul olacağı yolundaki çekişmelere son veren bu yasa ile Cumhuriyetin ilanı için de bir adım atılmış oldu.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLANINA GİDEN SÜREÇ

1 Kasım 1922’den itibaren artık saltanatın olmadığı ülke, meclis hükûmeti tarafından yönetilmekteydi. Bu hükûmet sisteminde her bakan meclis tarafından seçildiğinden uyumsuz bireylerin bir ortaya geldiği hükûmet biçimine yol açmaktaydı; ayrıyeten her bir bakanlık için uzun süren tartışmalar yaşanmaktaydı. Yeni Meclis seçildikten sonra kurulan İcra Vekilleri Heyeti’nin üyeleri bu koşullar altına çalışmanın zahmetlerinden şikayetçi idi. Hükümetin zayıflığı, 23 Ekim’de net bir biçimde ortaya çıktı.

Birebir vakitte Dahiliye Vekili olan İcra Vekilleri Heyeti Lideri Fethi Beyefendi, Dahiliye Vekilliğini Ferit Tek Bey’e bırakmak istemiş lakin meclis bunu kabul etmeyerek Erzincan milletvekili Sabit Bey’i seçmişti. TBMM ikinci lideri Ali Fuat Beyefendi de misyonu bırakmak isteyip yerine Yusuf Kemal Bey’i aday göstermiş lakin meclis kabul etmeyerek Rauf Bey’i seçmiştir.

Bu durum üzerine Meclis Lideri Mustafa Kemal, 25 Ekim 1923 akşamı hükûmeti Çankaya’da topladı. Toplantıda, Vekiller Heyeti’nin istifa etmesine ve yeni seçilecek Vekiller Heyeti’nde misyon almamasına karar verildi. Böylelikle ülkeyi Cumhuriyet rejiminin ilanına götürecek bir hükümet buhranı oluşturuldu.

ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ TASARISI

27 Ekim 1923’te Vekiller Heyeti’nin istifası TBMM’de okunduktan sonra, yeni bir vekiller heyeti kurma yolunda çalışmalar başladı. Muhalefetin yeni hükûmet kurma gayretinde bir sonuç alınamadı. 28 Ekim’de Çankaya Köşkü’ndeki akşam yemeğinde İsmet Paşa, Fethi Beyefendi, Kazım Paşa, Kemalettin Sami Paşa, Halit Paşa, Rize mebusu Fuat ve Afyon mebusu Ruşen Eşref Bey’i konuk olarak ağırlayan Mustafa Kemal Paşa, kabine buhranından çıkma yolu üzerine görüştü ve konuklarına “Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz” dedi. Yemekten sonra Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa birlikte kanun tasarısını hazırladı.

HALK FIRKASI KÜMESİ TOPLANTISI

Mecliste 29 Ekim 1923 sabahı toplanan Halk Fırkası Kümesi kabine değişikliği için görüşmelere başladı. Görüşmelerin çıkmaza girmesi üzerine Mustafa Kemal Paşa’nın sıkıntının halli için görevlendirilmesine karar verildi. Tahlil için bir saat müsaade isteyen Mustafa Kemal, bir saat sonra kürsüye çıkarak idare biçiminin Cumhuriyet olması halinde hükûmet buhranlarının yaşanmayacağının, bunun için rejimin Cumhuriyet olarak tescil edilmesi ve idare biçiminin buna nazaran düzenlenmesi gerektiğini söz etti ve anayasa değişikliği teklifini sundu. Fırka toplantısında yapılan konuşmaların akabinde teklifin evvel bütünü, sonra başka farklı unsurları okunarak kabul edildi.

MECLİS TOPLANTISI

Halk Fırkası Kümesinin toplantısından çabucak sonra meclis toplantısı açıldı. Meclis öteki bahislerle meşgul okurken, teklif edilen kanun tasarısı Kanun-ı Temeli Encümeni tarafından usulen incelenip tutanağı hazırlandı. Kanun, birçok konuşmacının “Yaşasın Cumhuriyet!” sesleriyle alkışlanan konuşmalarıyla kabul edildi. Akabinde cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. 158 üyenin oybirliği ile Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal cumhurbaşkanı seçildi.

Karar