SEDAT PALUT
Anı kitaplarının en hoş yanı, kıyıda köşede kalmış hayatların gün yüzüne çıkmasıdır. Müellifler yaşadıkları an’ı yazarken tahminen yalnızca kendi hislerini, yaşadıklarının kendi hayatlarına bıraktıkları iz düşümünü düşünüyorlar, lakin biz onların anılarını okurken yalnızca geçmişe gitmiyor, o periyodun ruhuna nüfuz etme bahtını yakalıyoruz. Alışılmış şayet müellif bunu hissederek yazdıysa…
Elimde küçük bir anı kitabı var: ‘Afganistan’da Bir Jöntürk-Mısır Sürgününden Afgan Reformuna”. Kitabın muharriri Mehmet Fazlı. İş Bankası Kültür Yayınları ortasından çıkmış. Sebebini belirtmemekle birlikte 2. Abdülhamit’in idare anlayışından kaçarak Mısır’a sığınan eğitimli genç bir Osmanlı. Buradan hareket eden Fazlı, 1908’de Afganistan’a ulaşıyor. Mehmet Fazlı, bir yıla yakın Afganistan’da kalıyor, 2. Meşrutiyet’in ilanı ile yurduna gerisin geri dönüyor. Fazlı, orjinal ismi ‘Resimli Afgan Seyahati’ ismini verdiği kitabını yazma nedeni olarak, “Ülkemizde sıcak münasebetlere karşın gereğince iyi bilinmeyen bu ülkenin tanınmasına katkıda bulunmak üzere,” kaleme aldığını belirtir. (S.7)
Muharrir anılarına, Osmanlılar, Afganlılara karşı değerli bir his ve hürmet besler ancak oradaki hayat hakkında gerçek bir bilgiye sahip değildir. “Neden?” diye sorarak başlıyor. Mehmet Fazlı, Kahire’den Afganistan’a gitmek için Afgan Emir’ine mektup müellif. Bu mektubunda Afganistan’a hizmet etmek istediğini yazıyor. Afgan Buyruğu de mektuba “Osmanlı firarilerden mülki ve askeri teknik uzmanı olup da dereceleri belirten herkese kapımız açık” mealinde bir karşılık yazıyor Mehmet Fazlı’ya.
Fazlı, Afganistan’a Trieste ve Macaristan üzerinden gitmeye çalışır. Trieste ve Macaristan’ı da epeyce över müellifimiz. Sokaklarının, caddelerinin geniş ve pak olduğunu, tiyatro binaları ve ticaret hayatının canlı olduğunu belirtir. “Macarlar namuslu, önemli, olağanüstü uğraşı ve vatanperver insanlardır.” (S.11) Odessa’ya geldiklerinde ise muharririmizin başına komik bir durum gelir: “Dünyanın hiçbir tarafında işitilmemiş ve görülmemiş bir durum: Rostov’dan sonra trenin hızlı gitmesi için yolculardan bir hız fiyatı aldılar.” (S.17) Akabinde Azerbaycan’a geçen Fazlı, burada Türkçenin ve İslamiyet’in yaygın olmasından ve Türkçe gazetelerin rahat bulunmasından ötürü duyduğu memnuniyeti lisana getirir.
‘GÜREŞTEN KÖÇEK OYNATMAYA CÜMBÜŞLER PEK REVAÇTA’
Mehmet Fazlı, Afganistan’a varınca, onu arkadaşlarıyla birlikte Haydar Han isimli bir kişinin konutuna götürmüşler. Afganlıların kendisi için düzenlediği eğlenceyi şöyle aktarıyor: “Pehlivan güreştirmek, köçek oynatmak üzere şeyler, bayan fistanı ve daha bir grup kıyafetlerle adeta karnaval cümbüşlerine benzeyen, ama medeniyet düzeyleriyle uyumlu, karma karışık eğlencelerin Afgan diyarında pek fazla revaçta olduğunu yeri gelmişken bahsetmem gerekir. “ (S.34)
Müellifimiz devletin sağladığı imkanlarla Herat’, Kabil’e uğrar. Burada gördüğü konakları, ribatları etkilendiği ölçüde ayrıntılıca anlatır. Yolda öğrendiği esir alım-satımının yasaklanmasında duyduğu memnuniyeti de muharrir. O devirde içki içmenin yasak olduğunu belirten müellif, şarap içenlerin ağır cezalara maruz kaldığını da okurla paylaşıyor. Muharrir o periyodun ulusal şenlik gecesi, padişahın doğumu ve tahta çıkma olmak üzere üç değerli cümbüşü olduğunu belirttikten sonra Afganistan’ın endüstrisi, tarımı, kıymetli kentlere ilişkin istatiksel bilgileri de okura aktarıyor.
90 sayfalık bu ince kitap 1900’lerin başındaki Müslüman coğrafyasının Afganistan’ını merak edenleri tatmin edecek nitelikte bir çalışma.
‘ŞİDDETE TAHAMMÜLSÜZ SERT İNSANLAR’
Muharrir Mehmet Fazlı, ‘Afganistan’da Bir Jöntürk’ kitabında okura o devrin Afgan Afganistanlılarını ida şöyle ayrıntılı bir biçimde tanım ediyor: “Uzun uzunlukludur, esmer benizli, parlak hoş alımlı, zeki mert bir kavim olup hiddet ve şiddete, bilhassa sövüp saymaya kesinlikle tahammül etmez sert insanlardır. Misafirperverdirler. Dine bağlılıkları pek eksiksiz olup mollalara, takva ve zühd sahipleri ile şeyhlere olağanüstü hürmet ederler. Kentli bayanlar tesettüre son derece bağlıdırlar.” (S.48)
Karar
