Başbakan Adnan Menderes ve Demokrat Parti iktidarını silah zoruyla sonlandıran 27 Mayıs askeri müdahalesinin üzerinden 61 yıl geçti. Adnan Menderes’in yanı sıra Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Kuvvetli ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan askeri mahkemede yargılandıktan sonra idam edildi. 27 Mayıs Darbesi, Türk demokrasisine vurulan en büyük darbelerden biri olarak tarihe geçti.
27 MAYIS 1960’TA NE OLDU?
Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki birinci darbe olan ve gerçekleştiği günün tarihi ile anılan ’27 Mayıs Askeri Müdahalesi’ 1960 yılında yaşandı.
Buyruk komuta zinciri içerisinde gerçekleşmemiş olan darbe düşük rütbeli subaylardan oluşan 37 kişilik bir kümenin planlaması ile sabah erken saatlerde uygulandı.
Darbeye hazırlık olarak kritik noktalara kendine bağlı askerleri yerleştiren bu küme, süratli bir formda üst komuta kademesini etkisiz hale getirdi ve akabinde Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Demokrat Parti (DP) başkanı Başbakan Adnan Menderes başta olmak üzere devlet ve hükümet yetkililerini tutukladı.
Genelkurmay Lideri Orgeneral Rüştü Erdelhun, İstiklal Savaşı kahramanlarından Ali Fuat Paşa ve Kore gazisi Tahsin Yazıcı da tutuklananlar ortasındaydı.
Bu tutuklamaların yanı sıra 235 general ve 3 bin 500 subay emekli edildi. 147 öğretim görevlisinin işine son verildi ve 520 hakim ve yargıç vazifeden alındı.
Bu 37 subayın oluşturduğu Ulusal Birlik Komitesi (MBK) ülke idaresine geçti ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ile anayasa feshedildi.
27 MAYIS DARBESİ NE VAKİT VE NASIL OLDU?
MBK açıklamasında “Demokrat Parti’nin ülkeyi gittikçe bir baskı rejimine ve kardeş arbedesine götürdüğü” ileri sürüldü ve ana münasebet olarak bu gösterildi.
1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti periyodu çeşitli ekonomik ve siyasi çalkantılarla geçti. İki kere develüasyon yaşayan ülkede Başbakan Adnan Menderes’in orduyu kışkırtan birtakım açıklamaları olduğundan da bahsedilir. Fakat Menderes bu tezleri daima yalanladı.
Örneğin “Ben bu orduyu yedek subaylarla da yönetirim” dediği argümanı MBK tarafından darbenin legalleştirilmesi için sıkça kullanıldı.
Cunta idaresinin darbeyi legal gösterme münasebetleri ortasında Menderes hükümetinin uygulamaları, çıkarılan yasalar ve laiklik prensibine ters adımlar vardı. Subaylar DP hükümetinin rejimi tehdit ettiğini düşünüyordu.
Menderes’in bir parti meclis kümesi konuşmasında vekillere, “Siz isterseniz hilafeti bile geri getirebilirsiniz” demesi açık tehdit olarak sayıldı ve DP anayasa ihlallerinde bulunmakla suçlandı.
1957 seçimleri de son derece sert bir atmosferde geçti. DP seçimler öncesinde yasal düzenlemeler yaparak, muhalefetin seçimlere bir cephe halinde girmesini engelledi.
Seçiler sırasında da yordam ve süreçlere ait ülkenin çeşitli noktalarında hengameler ve birtakım skandallar yaşandı.
HENGAMELER, SAVLAR VE TARTIŞMALI OLAYLAR
Örneğin Gaziantep’te radyo ve gazeteler CHP’nin zafer kazandığını duyurdu fakat daha sonra ‘köyden geldiği’ söylenen oylar ile seçimi DP’nin kazandığı açıklandı. CHP duruma itirazı etti ve oylar tekrar sayım için Gaziantep Adliye binasına getirildi. Ne var ki, burada da yangın çıktı ve adliye ile birlikte oy pusulaları da yandı. Bu olaya ait haberlere de yayın yasağı getirildi.
1957 seçimlerinde CHP’nin (daha evvel yüzde 35 olan) oy oranının seçim sırasında yaşanan tartışmalı hadiselere karşın yüzde 41’e çıkmış olmasının da cuntayı planlayan subayları motive ettiği düşünülüyor.
DP ise yüzde 57 olan oy oranında kayıp yaşayarak yüzde 47’ye düşmüştü. DP ile CHP oy oranları ortasındaki fark çok az olmasına karşın yürürlükteki ‘çoğunluk temeline dayalı seçim sistemi’ sayesinde DP 424 milletvekili ile meclise girerken CHP sadece 178 sandalye sahibi olabilmişti.
Seçime birlikte girmek isteyen fakat bunu yapmalarına mahzur olunan muhalif partilerinin toplam oy oranı DP’den daha yüksek olduğu için darbeci askerlerin gözünde DP iktidarı bir azınlık hükümetiydi.
İSMET İNÖNÜ YARALANDI
1959’un Nisan ayında CHP Genel Lideri İsmet İnönü, Batı Anadolu vilayetlerini kapsayan bir seyahate çıktı. CHP’liler bu geziyi ‘Büyük Taarruz’ diye isimlendirdi. Fakat daha birinci durağı olan Uşak’ta İnönü taşlı akına uğradı ve başından yaralandı.
İçişleri Bakanının da buyruğuyla Uşak Valisi İnönü’nün gezisini engelledi. İnönü daha sonra seyahat dönüşünde de Topkapı’da bir trafik memuru tarafından durdurulduğu sırada orada bulunan halkın saldırısına uğradı. Polisin müdahale etmediği olaya askerlerin müdahale ederek İnönü’nün güç kurtarıldığı aktarıldı.
Çeşitli anılarda aktarılanlara nazaran de İnönü’nün fiziken taarruzlara uğraması darbeci subayların adım atmasında tesirli oldu.
MUHALİF BASIN SANSÜRE UĞRADI
‘Besleme basın’ tabiri birinci olarak DP periyodunda kullanıldı. O devir basını kısıtlayıcı pek çok düzenleme yapıldı fakat bilhassa 1956 yılında çıkarılan iki yasa hepsinden daha fazla tesirli oldu.
Bu maddelerden biri ‘Yayın Yoluyla ve Radyo ile İşlenen Kabahatler Kanunu’na eklenen yeni hususlardı. Ortalarında en çarpıcı olan şu unsurdu:
“Kötü niyetle yahut özel niyete dayanan yayında bulunmak yahut devletin yahut hükümetin dışarıdaki prestij yahut nüfuzunu kıracak biçimde temelsiz, mübalağalı yahut özel amaca dayanan haberlerin dışarıda yayınlanmasına sebep olmak…”
İkincisi de basın kanununda yapılan değişiklikler oldu. Örneğin bu değişikliklerden biri “gizli yapılan toplantılardaki görüşmelerin yahut alınan kararların yazılmasının yasaklanması” idi. Bu husus ile zımnî kurul toplantılarındaki görüşmelerin basına sızdırılmasının önüne geçilmek istendi.
Bir öbür değişiklikte de “Memleket ahlâkını, aile tertibini bozacak formda heyecan uyandıracak tafsilât vermek” kabahat sayıldı ve gazeteci sanıkların basın yoluyla işlenen kabahatlerde tutuksuz yargılanmasını sağlayan unsur çıkarıldı.
Geniş halde yorumlanabilecek bu yasalar nedeniyle sansür ve otosansür hiç olmadığı kadar arttı. Birtakım gazeteler sansür nedeni ile protesto için boş beyaz sayfalarla çıkartıldı.
İKTİDAR CHP’Yİ SORUMLU TUTTU
Menderes’in ülkede yaşanan huzursuzluk ortamından CHP’yi sorumlu tutan açıklamalar yapmış olması, basın üzerinde sansür ve baskı araçları kullanmasının darbe sürecini hızlandıran adımlar olduğu aktarılıyor.
MBK başkanı Cemal Gürsel’in “Demokrat Parti’nin memlekete yaptığı en büyük kötülüklerden biri orduyu ihtilale zorlaması olmuştur.” biçiminde bir açıklaması bulunuyor.
Darbeden bir ay evvel 27 Nisan günü Tahkikat Komitesi’ni eleştiren İnönü’ye on iki oturum TBMM toplantılara katılmama cezası verildi ve o gün kararı protesto eden CHP vekilleri Meclis’ten polis zoruyla çıkarıldı.
Tahkikat Kurulu ise DP tarafından Nisan 1960’ta kurulan 15 üyeli bir Meclis kuruluydu ve vazifesi muhalefet ve basının faaliyetlerinin tahkik edilmesiydi. Komite üyelerinin tamamı DP vekiliydi.
DIŞ SİYASET VE ÜLKE SİYASETİNİN ROLÜ
DP iktidarının son yıllarında ABD’den Marshall Planı kapsamında alınabilen kredilerde azalma yaşandığı için Menderes Sovyetler Birliği ile yakınlaşmaya başladı. Soğuk savaşın en gergin yıllarında yapılan üst seviye ziyaretler sonrası yatırım mutabakatlarının imza hazırlıkları yapıldı lakin darbe nedeniyle bu mutabakatlar havada kaldı.
Bu durum darbenin ardında ABD ve CIA olduğu teorilerine yer hazırladı. Cüneyt Arcayürek’in ‘Darbeler ve Zımnî Servisler’ isimli kitabında, darbeden 28 yıl sonra, 1988 yılında CIA’in darbeye dahil olup olmadığı 27 Mayıs’ın generallerinden Cemal Madanoğlu’na sorulduğu ve Madanoğlu’nun, “CIA işe sonradan el attı ve ordunun içine girdi” olduğu belirtiliyor.
ABD Dışişleri Bakanlığı İstihbarat ve Araştırma Dairesi’nin 1961 tarihli kıymetlendirme raporunda şu tabirler geçiyor:
“Türk Silahlı Kuvvetleri’nce yapılan kansız darbe, Türkiye dışında çoklukla tartı taşıyan; ‘Türk Silahlı Kuvvetleri’nin apolitik olduğu ve önemli bir siyasi buhranda müdahale etmeyeceği’ yolundaki inanışı yıkmıştır.”
ASKERİ İHTİLALİ TETİKLENDİĞİ DÜŞÜNÜLEN BAŞKA OLAYLAR
* 28 Nisan’da İstanbul’da 29 Nisan’da Ankara’da çıkan öğrenci olayları şiddetle bastırılması. Çıkan çatışmalarda öğrencilerin hayatını kaybetmesi ve Turan Emeksiz isimli öğrencinin ölmesi ülkedeki ortamı kutuplaşmaya sürükledi. Menderes olaylar sonrası öğrencileri kendisine karşı kışkırttığını düşündüğü üniversite hocalarından ‘Kara Cübbeliler’ diye bahsetmesi gerginliği daha da arttı.
* 1958 yılı sonlarına hakikat muhalefetin güçlendiğini ve halk takviyesinin arttığını gören Menderes’in muhalefet partileri ortasındaki ittifaklar karşılığında ‘Vatan Cephesi’ isimli bir sivil toplum örgütlenmesi kurarak, bu örgüte katılanların isimlerini her gün tertipli biçimde radyodan yayınlattı. Bu uygulamanın da darbenin kıymetli münasebetlerinden biri oluşturduğu aktarılır.
* İktidar ve muhalefet partileri ortasındaki cepheleşmenin önemli biçimde halka yansıdığı savları da darbenin münasebetleri ortasında sayıldı. Periyodu yaşayanların aktardıklarına nazaran, bilhassa köylerde DP ve CHP’lilerin gittikleri kahveleri ayırdıkları, tıpkı mescitlere gitmedikleri ve çocuklarını evlendirmedikleri savlar ortasında.
YASSIADA DURUŞMALARI
27 Mayıs darbesi sonrası yapılan yargılamalarda 15 yargıç ve 9 savcı misyon yaptı. Yüksek Adalet Divanı’nın başkanlığını Salim Başol’un yaptığı duruşmalar Yassıada Spor Salonu’nda görüldü.
Celal Bayar 1 numaralı sanık olurken periyodun Başbakanı Menderes ise onun yanındaki sandalyede oturdu. Birinci davalar ‘bebek’ ve ‘köpek’ duruşmalarıyla görüldü. Periyodun Başbakanı Menderes’in opera sanatkarı Aynur Aydan’dan olan çocuğunu bilerek öldürttüğü savı, sanatkarın savunmasıyla çürütüldü.
Köpek davasında ise Celal Bayar, kıymeti eksper tarafından bin lira olarak tespit edilen armağan köpeğin, 20 bin liraya hayvanat bahçesine satılmasıyla suçlandı.
288 SANIK İÇİN İDAM İSTENDİ
Tarihe geçen Yassıada’da yargılamaları, 14 Ekim 1960’ta başladı ve 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. Tutuklu sanıklar ‘vatana ihanet, meclis iç tüzüğünün değiştirilmesi, Kırşehir’in ilçe yapılması, CHP’nin mallarına el koymak’tan karar giydi.
Duruşmalarda 592 sanıktan 288’i için idam istendi. Yüksek Adalet Divanı ise 15 sanığın idam cezasına çarptırılmasına hükmetti.
Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar, eski Başbakan Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Güçlü, eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idam kararları oy birliğiyle alındı. Bayar hakkındaki idam kararı kararı, yaş haddi nedeniyle müebbet mahpusa çevrildi.
27 MAYIS 1960 DARBESİNDE KİMLER NE VAKİT İDAM EDİLDİ?
Eski TBMM Lideri Refik Koraltan, eski TBMM Başkanvekilleri Agah Erozsan, İbrahim Kirazoğlu, eski Tahkikat Kurulu Lideri Ahmet Hamdi Sancar, eski Tahkikat Kurulu üyeleri Nusret Kirişçioğlu, Bahadır Dülger, eski bakan Emin Kalafat, eski milletvekilleri Baha Akşit, Osman Kavrakoğlu, Zeki Erataman ile eski Genelkurmay Lideri Rüştü Erdelhun hakkındaki idam kararları ise oy çokluğuyla alındı.
Yabancı ülkelerden idam kararlarının uygulanmaması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesine birçok davet yapıldı. Artan baskıların akabinde Komite, Celal Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Şiddetli dışındakilerin idam cezasını affetti.
Fatin Rüştü Kuvvetli ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961’de sabaha karşı, Adnan Menderes ise İmralı Adası’nda 17 Eylül 1961‘de sıhhat muayenesini yapan tabip heyetinden sağlam raporu alındıktan sonra saat 13.21’de idam edildi.
Karar
