ZEYNEP DELAV

‘Açıklığa Doğru’ kitabında bayan yazınına dair bir hafriyat çalışması yapan ve bayan şairlerden ümitli olduğunu lisana getiren şair ve muharrir Asuman Susam: “Eril lisan kanonlaşma süreçlerinde hâlâ tesirli. Adaletsizlikten doğan sıkışmışlık, öteki olarak konumlandırılış bizlerde eril aklın usluca olmamızı işaret ettiği yerden süratle çıkmaya hakikat bir basınç yarattı. Tipinin tehlikelere açık olduğunu bilerek hayatla ilişkilenmek ayrıca bir varoluş dileğinin doğmasını sağlıyor. Şair bayanlar bunun çok farkında olarak yazıyorlar. Müdanasız.”

Muharrir ve şair Asuman Susam’ın ‘Açıklığa Doğru’ kitabı Everest Yayınları tarafından okura sunuldu. Her ne kadar kitabın kapağında “Bu kitap iyi okur olmaya çalışan bir muharririn ötekinin davetini duyma ve ona yaklaşma gayretini içeriyor” diye yazılmış olsa da içerde göz kamaştıran bir yazı karnavalı okurları bekliyor. Gülten Akın’dan İlhami Çiçek’e, Şule Gürbüz’den Hulki Aktunç’a kadar geniş bir yelpazeden yaptığı incelemeler muharrir çeşitliliği açısından da okuru sevindirir cinsten. Susam’ın bayan yazınına dair yaptığı arkeolojik çalışmalar ise epey dikkat cazip. Poetik bakış açısını engin sulara çekerek uzun uzun anlatan Susam ile yeni kitabını KARAR okurları için konuştuk.

Açıklığa Doğru’da uzunca bir şiir inceleme ve okuma konusu var. Şiirden hiç anlamayan birisi inceleme ve araştırmalarınızı takip ederek şiire dair nerede durup, neye bakmasını bilecek kıvama gelebilir. Şiire ve şaire dair okumaların hayli dar alanda yapıldığı günümüzde zihin açmak, yol göstermek üzere bir muradınız var mı?

Çabucak hiçbir metne zihin açmak, yol göstermek üzere bir misyonu ya da yükü üstlenerek çalışmıyorum Sevgili Zeynep. Benim niyetimi aşan bir yol olarak buraya çıkarsa okurun yolu ne keyifli bana. Gerek kendi seçip yazmaya karar verdiğim husus ve içerikler gerek bir davete verdiğim karşılıklarla öncelikle yaptığım kendim için, kendi şiir görgüm, bakışım ve birikimimin hudutlarını zorlamak için o sıkıntıyı anlamaya yönelik çalışmak. Yıllar içinde kendine mahsus bir okuma ve buna bağlı bir yazma prosedürü geliştiriyor lakin insan. Oradaki açıklık, netlik öbür muharrirlerin metinlerinde de kendi yazdıklarımda da görmek istediğim şey. Buna dair bilhassa dikkat gösterdiğimi söyleyebilirim. Bu bir alanı haritalamak üzere. Yol göstericilik hissini veren tahminen budur okura. Hem yatay hem dikey seyirde kavramlar ortası bağlar, ilgiler üzerinden yeni bir mana kainatı oluşturmak, yazmak benim için büyük ölçüde bu.

Bayan şairlerden epey ümitlisiniz?

Evet ve bunun için çok nedenim var bir okur olarak. Elbette kendi yazma tecrübelerimden edindiklerim görüşümü daha net ve yanılmaz kılıyor. İmkanlar manasında daha düşünceli, şiddetli şartları aşıp yazıda ısrar etmek sırf bayanlar değil tüm kırılgan, azınlık özneler için her devir sıkıntı olmuş. Artık de o denli kolay değil. Elbette geçmişin aşılması kelam konusu lakin zihniyet reflekslerinden sıyrılmak hiçbir yerde o denli kolay olmuyor. Hâlâ eril lisan ve zihin işleyişi çapaklarıyla kanonlaşma süreçlerinde tesirli.

Varoluş, varlık olarak tanınma uğraşı verirken eşitsizlik, adaletsizlikten doğan bu sıkışmışlık, bu öteki olarak konumlandırılış bizlerde ister istemez yerleştirildiğimiz ve eril aklın usluca olmamızı işaret ettiği yerden süratle çıkmaya hakikat bir basınç yarattı. Bir manada kendi yolunu bulmak için yoldan çıkma. Öteki bir lisan, imge cihanı kurmak, diğer sesler, tonlar, ritimler, formlar oluşturmak için yaratıcılığın sınırsızlığına hakikat bizi bu zorluklar motive etti.

Dünyayı öbür türlü okumak, yeryüzünü tekrar meskeni kılmak, gaianın karnından direkt, karanlıktan aydınlığa, hayata bağlanmak öteki bir yaşama ve yazma kudreti veriyor beşere. Tipinin daima bütün tehlikelere açık bir kırılganlık içinde yaşadığını bilmek ve o tehlikelere her an maruz kalabilecek bir açıklıktan hayatla ilişkilenmek ayrıca bir varoluş ve yaratma, duyma dileğinin doğmasını sağlıyor. Bence şair bayanlar bunun çok farkında olarak yazıyorlar. Müdanasız. Bu istekten korkmuyor ve sakınmıyorlar kendilerini, ona doğrular ve açıklar.

YAZININ HER YAZARDA RESEN İŞLEYEN BİR SÜRECİ VAR

Fikir tarihinin en üretken filozoflarından Derrida’nın sizin de bildiğiniz üzere yapısöküm diye isimlendirdiği bir metin okuma stratejisi var. Çok özetle, bir fikre karşı oluşturulan sadakati parçalayarak, bu sayede fikrin tam karşısında gizli duran gerçekliği tüm taraflarıyla görebilmek demek. Buradan çıkışla Açıklığa Doğru’da kaleme aldığınız şair ve müelliflerden hangisinde yapısöküme yakın bir tutum görüyorsunuz?

Yazının kendine has bir tabiatı ve her yazarda öteki lakin resen işleyen bir süreci var. Yaratıcı yazma süreçlerinde ben muharrirlerin elbette yolları de filozofları ve onların telaffuzlarını de bilip fakat yazarken tüm bildiklerini unutarak eylediklerini düşünüyorum.

Benim yazma sürecim de bu türlü işliyor şiirde. Kelamını ettiğin sökme yoluna yatkınlık müellifin dünyayla kurduğu münasebette gizli olmalı, diye düşünüyorum. Kavramları, sistemleri bilen ve bunu unutarak yazan entelektüel zihinleri seviyorum. Yakınlaşmaya çalıştığım müellifler daha çok onlar. Bir de natürel vakte bağlılık var fikirde ve yaratıcılıkta. Suat Derviş’in mesela yazma vaktiyle Şule Gürbüz’ünki tıpkı değil. Münasebetiyle dünyayı okumaları, onunla ilişkilenmeleri de farklılık gösterecektir.

Cumhuriyet aydınlanmasının ışığına bağlı Gülten Akın ya da Cevat Çapan duyuşuyla da Güntan’ın ya da Marmara’nın nefesi, duyuşu farklılık taşıyacaktır. Bu düşünsel yönelimler vaktin ruhuyla, dönüştürme gücü ve ona açık oluşla ilgili üzere. Buna açık olan kalemler kitapta belirli.

“Sanat şoklar yaratır, yarattığı şoklar sadece ben’e değil dünyaya da bir meydan okumadır” diyorsunuz. Son elli yılda meydan okuyabilen, yeniden sizin sözünüzle, dünyanın cildini hisseden değil, deri olabilen sanatçı(lar)var mı?

Olmaz olur mu, elbette var. Hele son elli yıl üzere bir belirleme yaptığımızda dünya edebiyatının büyüklüğü de düşünüldüğünde pek çok sanatçı, akım vs sayılabilir. Soruyla yokladığımız zira sanatın varlık nedeni. Kayıp giden vakte yakılan ağıt, nostaljik bir melankoli hissiyle birçok vakit yüceleştirdiğimiz bir geçmişin sanatı var. Sanatı periyotlarla, akımlarla, cinslerle, kanonlaşmanın sabitleriyle okumak kemikleşmiş bir alışkanlık. Çağdaşlığın ve modernitenin vaazı ile yerleşikleşmiş bir aydınlanmacı refleks. Halbuki vakit akıyor, zamane değişiyor, müsabakalar, sarmaşmalar, dolanıklıklarla insan yeryüzünde ve dünyada; tarihin ve tabiatın içinde birden fazla vakit kıyısında; ilerleyen vakit, döngüsel vakit geçişleri, geçirgenliğiyle ömürle hemhal. Buyrukları duyan değil tüm canlılığa kulak veren yaratıcı ruhlar elbette meydan okumaya devam ediyor. Bunu duymak bizim açıklığımızla, görmek farkındalık eşiklerimizle ilgili biraz da.

UYGUNLAŞMAK AĞRILI BİR SÜREÇ

Kökeni 1950 sonrası Amerikan edebiyatına dayanan “Gizdökümü” şiirden, travma kaynaklı acıyla yüzleşmenin yeri, travma yaratan olayın sahnelenmesi diye açıklık getiriyorsunuz. Bu durumda Gizdökümü şiir için sanat terapi yaparak güzelleşmenin birinci adımı atılıyor diyebilir miyiz?

Moero Fanzin’in çıkış sayısı şifa şiir bağlantısına odaklanmıştı. Bu vesile ile hem kavram hem de yazılanlar üzerine düşünürken kavram ister istemez travmalar üzerine düşünmeyi de gerektirdi. Şiirin sanatın öbür alanları üzere travma süreçlerinde bir şifa tekniği olarak kullanıldığını biliyoruz.

Kimi travmatik süreçlerin tedavisi sırasında şair bayanların bilhassa yazı ile kurdukları ilgiler de dikkat cazip. Bu hiç şaşırtan değil, zira yazı kendilik algısının tekrar kurulduğu, ben’e hem dışarıdan hem içeriden bakma imkanı veren bir yer. Onun tekrar inşa edildiği, kurulduğu da bir yer. Baskılananın, uyutulanın imgenin, sembollerin lisanından tekrar öteki bir lisana, forma kavuşması imkanı taşıyor sanat insan için.

Uygunlaşmak için bir hap yutmak üzere değil; zorlayıcı, sert, acılı, ağrılı bir süreç. Soruda değindiklerin benim uzmanlardan edindiğim fikirler, bunu direkt “gizdökümü şiirler” için değil travma sürecinde yazıyla güzelleşmenin mümkünlüğü üzerine söylüyorlar. Gizdökümü şiirlerin her vakit güzelleşmeye hakikat bir yol açıcılık taşıdığını açıkçası söylemek güç. Bu öznenin yazıyla, ömürle kurduğu bağlantı ve travmaların karşılanma biçimiyle ilgili bir şey. Ayrıyeten bu türlü genel bir söz için önemli metin ve şair hayatları incelemek gerekir; lakin yazmanın dolaylı bir yarar, bir imkan bir açıklık olarak durduğu söylenebilir sanırım.

Kederlerden Tarih Yapmak, Sıkıntılarla Tarihe Bakmak kısmında Adalet Ağaoğlu’nun romancı kimliğine mercek tutarak, “Düşünce romanları yazar” diyerek, Ağaoğlu’nun romanlarında tarihe vurgu yaptığı bir edebi lisandan bahsediyorsunuz. Roman aslında farkında olarak ya da olmayarak tarihe tanıklık etmez mi, okur tarihi, devri ve o çağın eksiklerini gözlemlemez mi?

Adalet Ağaoğlu bu romanıyla Cumhuriyet tarihine ait bir sökme denemesinde bulunuyor. Eleştirelliği, ironisi kuvvetli bir devir romanı da diyebiliriz onun için. Romana tıp olarak yüklediklerin kuşkusuz gerçek. Roman bir toplumsal panorama içinden bir sunuş yapar. Bunun mutlak olmadığı vakitler ve janrlar da yok değil. Kitapta kelamı edile romanlardan biri olan Ankara Mahpusu tam da bu söylediğin özelliklerle yaklaşır konusuna.

Çöken imparatorluk sonrasında afallamış bir toplumsalın içinden kurar romanını, yeni cumhuriyetin birinci nesli imparatorluğun son jenerasyonu kahramanlarıyla. Adalet Hanım için dediğim biraz daha farklı. Onda devir, vakit dilimi bir arka alan, bir taban olarak yer almaz. Daha kuvvetli bir şey olarak kurgudaki rollerden birini üstlenir. Hatta başat olan odur.

Onun dolayımıyla anlatı kurulmaz, şahsen kurucu öge odur. Tarihi, o tarihî periyodu romanla yine kurar ve şimdiki vakti buradan tartışmaya açar. Vakit zaman bir denemeci, bir fikir insanı üzere de davranmaktan kaçınmaz. Fark bu sanıyorum.

ELİMİZDE HAYATTAN ÖTEKİ BİR ŞEY YOK

‘Tenden Gölgeye’ Hulki Aktunç kısmında Hulki Aktunç’un kaleminin zenginliği ve özgünlüğünden bahsederken, “Temsilin hakikatin yerine geçme gayreti, zorlayıcılığı, hayattan ödünç aldıklarıyla yazının gerçekliğinde o hayatları yine kurmak” cümlesi Aktunç’un yazma sıkıntısını açık eder cinsten. Öte yandan, Değişim Yeri Olarak Vücut ve Yazı kısmında ise “Beden bir yer olarak yaşantı tecrübeleriyle kendini bir harita üzere açıyor önümüze. Yaralar, kesikler, dikişler, fazlalıklar, eksikler, yükseltiler, çukurlar, protezler ile yaşayan vücut değişimin yeri. Bir açıklık, bir imkan olarak duruyor karşımızda” diye devam eden cümleniz var. Hayattan ödünç alarak yazıya aktarılan yerler mi yazan kişiyi muvaffakiyete götürüyor? Buna yazıya teşne olan kişinin kendini oyması diyebilir miyiz?

Sorulan, yazının ve hayatın gerçek ve gerçeklik ile kurduğu ilginin niteliği, kuvveti vs ise buna cevap verebilirim. “Yazan kişinin başarısı”nı dışarıda bırakarak. Muvaffakiyet kavramı yazı, yazan, okur bağında en az ilgilendiren bir şey beni. Harikalık arayışının dışında bazen kusurdan, eksikten yakalanan “o şey” le ilgileniyorum. Adorno sahicilik demiş, hakikatlilik diye bir yazısında önermişti şimdiki vakitler için şair Necmi Zekâ. Sevmiştim ben de bu öneriyi.

Yazarken elimizde ömürden öbür bir şey yok. Bizi yazmaya zorlayan da ömür vefat ikiliğinin içinde ve ortada kalışımız. Hepimizin yazdığı o. Metni bize yakın bir güzellikte, güçte kılan o hakikatlilik damarı. Bu, herkeste öteki türlü işliyor lakin. O nedenle öteki diğer metinleri seviyoruz. Ve evet, elbette kendimizden otobiyografik olarak en uzakta duranı, olanı, şeyi yazarken de kendimizi oyduğumuz o boşluktan doluyoruz. En uzaktan, bize en uzak olanı ela alırken ne söylersek söyleyelim onu söylüyoruz.

ORTA SESLERİN ZENGİNLİKLERİNİ DUYMALIYIZ

Eril zihniyetin görmediği, neredeyse yok saydığı, Fatma Aliye, H. Edip Adıvar, Safiye Erol, Nezihe Muhiddin, Şukufe Nihal, H. Nusret Zorlutuna ve Suat Derviş üzere müelliflerin isimlerini anıyorsunuz. Kitabın sonlarına hakikat, Nezihe Muhiddin ve Suat Derviş yazınından ayrıyeten bahsediyorsunuz. Bayan yazınını bilhassa ismi geçen müellifleri okumak ve anlamak için neler önerirsiniz?

Çok uzun yıllar ikincil sesler olarak görülen, isimleri anılsa da metinlerine gereken bedel verilmeyen bayan yazarlarla ilgili bilhassa akademinin yol açıcılığı ile gerçekleştirilen hafriyat çalışmaları çok pahalı. Sırf o muharrirlerin hak ettiklerini geri kazanmaları manasında değil edebiyat tarihini, bir periyodu başka’nın gözünden, nefesinden anlamak, öbür bir tarihin ve kanonlaşmanın olabilirliğini göstermek açısından da çok değerli bu. Yıllarca hudutları aşikâr bir çizgi içinde anlaşılan, anlamlandırılmaya çalışılanı aşındırmak, aslında bir rejimi bozmak manasına da geliyor. Duyulmayan sesleri duyulur kılmak, görünmeyeni gün yüzüne çıkarmak.

Edebi zevkten, dünyayı algılama biçimlerine kadar farklı olanın kıymetsiz olmadığını anlamak. Edebiyat bilhassa de bir ulus edebiyatı, seçili sesleri üzerinden kurar kendini. Dışarıda bırakılanlar o istenen ses ve formu bozanlar ya da bunu gereğince iyi yapamayanlardır. Bu eril ve merkezci bakış sırf bayanların seslerini dışarıda bırakmamıştır. Bilhassa 90’lardan sonra edebiyat ve toplumsal bilimler, kültürel çalışmalar alanlarındaki anlayış farklılıkları sayesinde sessizliğe gömülü pahalara okurlar ulaşabiliyor artık. Tüm bunlar olurken önemsediğim asıl problem, gün yüzüne çıkan bu metinleri nasıl okuyacağımız. Orta seslerin zenginliklerini duymaya, kusur ve zayıflık üzere görülenin altını kazıyıp öteki bir edebi mirası görmeye ne kadar hazır, açık olduğumuz kıymetli. Ben buna dair uyanıklığı ve açıklığı önerebilirim sırf.

Kitabın, Suyun Çınladığını Duymak: Yazarak

Özgürleşmek kısmında, Gaia ile bayan muharrir olmak ortasındaki benzerlikten bahsediyorsunuz. Buradan çıkışla bayan müelliflere neler söylemek istersiniz? Kimse duymasa da toprak illa ses verir, yıkılsa bile küllerinden yine doğar diyebilir miyiz mesela?

Diyebiliriz Sevgili Zeynep, fazlasını da diyebiliriz. Kelamını ettiğin yazı tam global bir felaket olarak yaşadığımız Kovid pandemisiyle tanıştığımız periyoda denk geldi. Büyük bir anksiyetenin içinde yarı uyur, bir dalgınlıkta, yüzergezer bir ‘şey’ olarak hissettim kendimi uzun müddet. İnsan olmanın dışında bir ‘şey’.

Dünya sözcüğünün yetmediği manasını yitirdiği, yeryüzü sözcüğünün öbür manalarla benimle sarmaştığı, giderek global değil gezegensel bir yere hakikat kökleri, kökeni arama sorularıyla bakar oldum her şeye daha kuvvetlice. O yazıda evet analoji bayan, yazı ve özgürleşme üzerineydi; lakin asıl söylemek istediğini insan-merkezli bir yerden ve salt erkeğin karşısında pozisyonlandırılmış bayandan kelam eden bir yerden kurmamaya çalışıyordu.

Yeryüzüyle ve içindeki tüm şeylerle yeni bir kucaklaşmanın lisanını ve biçimlerini arayan bir lisan, bunu taşıyan bir form ya da formsuz, dizgesiz bir oluş. Umut da ümitsizlik da buradaki arayışta. Hükümran olanın, bizi baskılayanın, hiyerarşilerin, hegemonyanın tuzaklarından çekip alacak bir bakış ve anlayış, aksiliklerden beslenen, çatışmacı ve buyurucu lisanlardan bizi uzak tutacak, tuzaklardan koruyacaktır.

Bugünün edebiyat lisanının, yeryüzü ile yine tanışmakla, kadim olanı ve oluşunu hatırlamakla, tüm akraba tiplerin sarmaşıklığına, dolanıklığına katılmakla bulunabileceğini hissediyorum. Bu lisana en yakın ve açık duranların muharrir bayanlar da olduğuna inanıyorum.

Karar