SALİHA SULTAN | KARAR
‘Üç Yol’ sineması ile sinema dünyasında isminden sıkça kelam ettiren, ‘Srebrenitsa Anneleri’ belgeseli Bosna dramına ışık tutan direktör Faysal Soysal’ın ‘Ceviz Ağacı’ sinemasının birinci gösterimini 39. İstanbul Sinema Festivali’nde izleme talihi buldum. Bir darbe travmasından bayan cinayetine uzanan sinemanın direktörünü de şenlikte yakalamışken KARAR okuyucuları için sohbet ettim. Beş gündür aranan ve ne yazık ki dün cesedi bulunan Pınar Gültekin cinayetiyle sarsıldığımız bir anda sinemada kimliğini açıklamadığı bayan cinayeti üzerine de sohbet ettiğim Soysal, katilin ve ölen bayanın kim olduğunun kıymeti olmadığını, seyirci kaldığımız için bütün bayanların öldürüldüğünü, katilin kendimiz de olabileceğini söylüyor.
Şu an İstanbul Sinema Şenliğinde yarışan Ceviz Ağacı sinemanızın birinci gösterimini izleme bahtı buldum. Etkileyici bir darbe travması kıssası… Bu senaryoyu yazma ve sinemaya aktarma fikri nasıl ortaya çıktı?
Bundan evvel Üç Yol’u yapmıştım. Sen de öyküsüne ve sonraki sürece vakıfsın. Oradaki bir karakterin, Hatice Anne’nin belgeselini yaptım daha sonra, ‘Kayıp Zamanlar’. Hatice Anne’nin bizi tanıştırdığı Saliha Anne, Osmanoviç vardı, TRT’ye yaptığım ‘Srebrenitsa Anneleri’ belgeselin birinci kısmında yer aldı. Onunla uzun uzun röportajlar yaptık ve beni duygusal olarak yoran, karakterimi de etkiledi o süreç. Ona “Komşularınızla görüşüyor musunuz?” diye sormuştum. Bana, “Onlarla ne görüşeceğim Faysal. Burada benim çocuklarım onların gözlerinin önünde öldürüldü? Gelip bunlar Müslüman diye konutumuzu onlar gösterdiler. Kızlarımıza tecavüz edildi. Artık bana selam veriyorlar, nasıl alayım? Dişim ağrısa en yakındaki onların hastanesi. Gitmiyorum. En uzaktakine gidiyorum” diye yanıt verdi. Bu beni çok etkiledi.
Birileri hayatına hiçbir şey olmamış üzere devam ediyor…
Devam ediyorlar evet. Bir şeye sebep ve şahit oluyorsun. Beni tanıklık kısmı daha çok ilgilendiriyor. Bunları görüyorsun ve daha sonra başını yastığa rahatça koyup uyuyabiliyorsun. Bu nasıl oluyor? Ve bizim, çağdaş periyotta hepimizin yanıt vermesi gereken bir soru bu. Bir kumandanın tuşu ile haberlerden haberlere geçiyoruz. Yemen’de şu an çocuklar açlıktan ölüyor. Somali’de açlıktan ölen çocuklarla konuşuyoruz. Bu dünyanın sonu olmayacaksa nesi olacak?
Meskende anneleri tarafından “Afrika’da çocuklar aç diye” doyurularak büyütülen birkaç jenerasyon var bu ülkede…
Var. Ve benim hatırladığım, ben de köy çocuğuyum. Yoksullukla sınandım. Günlerce mercimek yediğimizi hatırlarım, makarna en lüks yemeğimizdi. Fakat annemin şu cümlesi kulağımdan çıkmaz: “Oğlum yeryüzünde açlıktan kimse ölmemiştir, açlıktan korkmayın, Allah kesinlikle rızık gönderir.” Ancak bu türlü değil, açlıkla ölüyor çocuklar Afrika’da, Yemen’de, kendi gözümle gördüm. Allah bunlara rızık göndermiyor mu? Ya da soru şu, Allah bizi mi sınıyor? Üç yol sinemamda bayan intiharları da vardı. Gitgide bayana şiddet arttı. Yeryüzünde sorunlar arttı ancak beşerler her vakit politik, siyasi bir sebep bularak gözlerini kapattılar bu yapılanlara. Katliamlara, açlıklara, savaşlara, mültecilere… Fakat eminim ki birçok insanın kendisine sorma cüreti olursa bu göz kapatmanın yanlış olduğunu anlayacaktır. Benim sinemada sormak istediğim bu soru.
BILDIRI VERME DERDİM YOK, İNSANI ANLAMAYA ÇALIŞIYORUM
Sinema bir darbe travması üzerine şurası, sonu ise bayan cinayeti ile bitiyor. Bayan cinayeti kısmına sonra geleceğim. 12 Eylül darbesinden bir baba figürünüz var, o devir yaşadığı travma oğluna miras kalmış. Sana nazaran biz bu darbe travmasıyla yüzleşmedik mi toplum olarak? Kırk yıl geçti üzerinden…
Az evvel konuştuğumuz sıkıntının devamı bu aslında. Darbe, bayan cinayetleri bizim özeleştirisini yapmadığımız bahisler. Kırk yıl geçti, gerçek. Lakin biz her vakit darbeyi ‘sol görüşlü, muhalif’ insanlardan dinlemeye, okumaya çalıştık. İçeriden bir öz tenkit yapmadık bence. Neden bir Müslüman, bir asker çocuğu, polis çocuğu öz tenkit yapmıyor? Bu manada bir birinci tıp. Bir gardiyanın kıssasını anlatıyorum ben.
Ancak sinemada hiç ideolojik bir cümle yok…
Evet yok. Benim bir ileti vermek sıkıntım de yok. Şiir yazarken de böyleyim, sinema yaparken de. Özel bir mesajım olsun, kendi ideolojik görüşümü, inancımı dayatayım diye bir şeye girmem asla. Bu çok süfli, ucuz, yapıta de ziyan veren bir yaklaşım. Ben insanı anlamaya çalışan bir yaklaşım içerisindeyim. Darbe periyodundaki katliamları, azapları gören o gardiyanlar neler yaşadı? Onların çocukları nasıl baba diyor onlara? Biraz daha naifim, zira bütün gardiyanlar makus değil. Darbe devrindeki bütün herkesin berbat olduğunu da söyleyemeyiz. Silah tahminen başlarına dayanmıştır vs. Bunun bir bedeli yok mu ancak? Bunun da bir bedeli var. Gardiyan Recep bunun bedelini oğluyla ödüyor. Kendini asarak kurtulamıyor. Daha büyük bir bedel ödedi, yepisyeni bir jenerasyon bu travmayı yaşamaya devam ediyor. Orada azap gören solcuların, sağcıların çocukları babaları azap gördükleri için nasıl bir travma yaşadılarsa, azaplardan sonra hayata dönemeyip evlatlarına oğlum diye sarılamadı o beşerler kaygıyla… O azapları yapanların çocukları da bir bedel ödüyor. Lakin bunu görmüyoruz biz, işte ben Hayati’nin penceresinden göstermeye çalıştım.
SİNEMA YENİ BİR SANAT, OKUMAKLA DERİNLEŞEBİLİRİZ
Bir direktör olarak insanı manaya çabanı sinemada edebiyatın gölgesinde takip ettim. Oğuz Atay Kaygıyı Beklerken kitabı, Hasanali Toptaş, Sadık Hidayet üzere müelliflerin kitaplarını görüyoruz. İzleyiciye vermek istediğin, travmaları atlatmanın, insanın kendini, diğerini anlamasının yolu edebiyat metinlerinden mi geçiyor?
Benim yeniden özel bir ileti algım yok lakin Türkiye’de yaşayan biri olarak kendi entelektüel, aydın, mütefekkir olma sıkıntımızın edebiyattan geçtiğini düşünüyorum. Edebiyatımız, bahsettiğin yazarlarla bizim kendi toplumumuzu anlamamızın ipuçları. Sinema çok yeni bir sanat. Kendi bâtın hazinemizi lakin okumakla derinleştirebiliriz. Bu yüzden Hidayet bir öğretmen.
Yazmaya çalışan biri de…
Aslında yazarak Türkiye’de var olmaya çalışan entelektüel aydınımızın bir figürü o. Hepsi bir şey yapmaya çalışıyor, inanıyor lakin yapamıyor. Bunun sebebi tahminen eşiyle olan sorun, babası ile olan travma… Lakin aslında başka insanların da travmaları buna benzeri, herkesin geçmişten getirdiği yükleri, birikimleri var.
Yazsa kurtulacak hissini çok hoş vermişsin.
Gerçekten sonunda da yazabildi. Lakin bu yazmanın da bir bedeli var işte. Senaryoyu yazarken çok etkilendiğim müelliflerden biri Rollo May idi, ‘Yaratma Cesareti’. Gerçekten, yaratma, eser verme kolay bir şey değil. Hayati bunu tam başardığında hayatını kaybediyor neredeyse, her şeyi alt üst oluyor. Karısını kaybediyor, kendini denetim edemeyerek değişik bir şeylere sebep olabiliyor ve kendine uzlet alanı olarak yazmayı tercih ediyor. Yazma gereksinimi onu bırakmıyor.
Babasının kendisini astığı Hayati’nin daima kesilmekten kurtardığı ağaç da var. Sufi edebiyatta ceviz ağacının gövdesi insanı, meyvesi beyni yani fikri söz ediyor diye biliyorum. Cenk Ertürk’ün Nuh Doruğu sinemasında de bir ağaç öyküsü var, bir yakınlık gördüm iki sinema ortasında…
Bu ağacın direkt bir şeyi temsil ettiğini söyleyemem fakat birçok şeyi temsil edebileceğini söyleyebilirim. Esasen sanat yapıtında de böyledir. Her okuyucu onu öbür türlü okur. Kimisi ağacı Hayati’nin babası olarak görebilir lakin ben Hayati’nin kendisiyle özdeşleştiriyorum. Sebep arıyor yeşermek için lakin bulamıyor.
ÇEHOV’UN TÜFEĞİ PATLAMAK ZORUNDA DEĞİL
Tam yeşerdiğinde bir vefat oluyor, Hayati kesmeye çalışıyor lakin vazgeçiyor sonra? Neden?
Evet, Hayati’nin annesi ölüyor. Onu kaybedince hudut anında onu kesmeye çalışıyor. Herkes keseceğini bekliyor fakat benim kesmememde bir itiraz var, Çehov’un tüfeğine itiraz ediyorum. Senaristler onun ağacı kesmemesini bir kusur olarak görebilirler, bu ağaç kesilmeliydi, Çehov’un tüfeği üzere patlaması gerekiyordu diyebilirler. Ondan sonra bütün aşkınlığını göstermeli diye düşünebilirler. Hayır, ben zıddını yapmak istedim. Tüfek var lakin patlamak zorunda değil. Hayati bu döngüden diğer türlü çıkabilir.
Hayati intihar edecek diye bekledim ben…
Öykü o denli üzere görülüyor. Hatta şöyle bir şey oldu çekimlerde, annesinin cenaze sahnesinde oranın, Göynük’ün gerçek imamı oynadı. Setteki arkadaşların intihar denemiş, ip hazırlanma kelamlarını duyuyor. İkindi namazından sonra sizle görüşebilir miyiz dedi, tamam dedim. Ziyaretine gittim, çok üzülmüş “Ya intihar dinimizde haram, ben de rol aldım, Akşemseddin Hazretleri, Göynüğümüz için gerçek mu?” dedi. Yok hocam, intihar yok merak etmeyin dedim. Sonuçta intihar etmedi, bu sanatkarın hayatla ilgili umudunu gösteren bir şey bana nazaran. Sanatçı aslında tamamiyle umutsuz değildir. Baudelaire ‘Kötülük Çiçeklerini’ yazarken umutsuz değildi. Hasanali Toptaş’ın son romanı örneğin, hiç umutsuz değil aslında…
Hasanali Toptaş’ın son romanı ile sinemanın çok örtüşüyor. O da seyircilik halini bahis ediniyor zira ‘Beni Kör Kuyularda’ romanında. Senin karakterin de, gözünün önünde olup hiçbir şey yapmadığı şeyler için bir bedel ödemesi gerektiğini düşünüyor…
İnsan nereye kadar seyirci kalacak? Bunu daima konuşurduk Hasanali Toptaş’la. Medya muazzam bir biçimde seyirci üretiyor zira, buradan para kazanıyor. Sinemadan sinemaya, haberden habere gezen bir seyirci üretiyor.
Çabucak burada yeniden Hayati’ye dönelim. Çocukluğundan gelen travma onu naif, karısı içinse ‘pısırık’ bir adama dönüştürmüş. Sinemanın sonunda ise hayal gerçek ortası bir bayan cinayetini mevzu ediniyorsun. Ölen bayanın ismi yok. Cinayetin katili kim muhakkak değil? Neden sakladın? Bugün de gündem yeniden maalesef bir bayan cinayeti…
Zira ben katil şu, ölen bu diye bakmıyorum. Ben bütün bayanlar ölüyor diye bakıyorum. Ya da bütün mazlumlar, daha güçsüzler. Öldürene de diyorum ki, bütün güçlüler, eline imkan geçiren otorite öldürüyor diye bakıyorum. Bu benim için daha derin ve yaralayıcı bir şey. Klişeleri kullanarak, bir katil, polisiye bir eser ortaya koymak istemedim. Soruyu kendime sormak istedim. Sanki katil biz olabilir miyiz? Şahit biz olabilir miyiz? Başta katil Hayati sanılıyor…
Toptaş romanında Güldiyar’ın başına ne geldiğini asla anlatmıyordu. Daima seyirciydik…
Kıymetli değil ki kim olduğu… Bu bir katarsis. Bizim trajedimiz iyi makus savaşı değil ki… Mesela Yaprak olduğu düşünülüyor ölenin. Hayati’nin karısı. Ben olabildiğince onu da haklı göstermeye çalıştım. Ben Yaprak olsam, Hayati üzere bir erkekle yaşamak istemem, katlanamam. Ve Yaprak onu aldatmıyor aslında, tevessül etmiyor, resmi yoldan boşanmaya çalışıyor.
Zati duruşma sahnen de etkileyici. Hayati içeride kendisinden ayrılmak isteyen karısını sevdiğini söylüyor. Sakinler. Koridora çıktıklarında ise kendisinden ayrılmak isteyen bayana saldıran bir erkek figürü görüyoruz.
Aslında o sahne, kahvedeki insanların konuşmaları, yan vakalar toplumdaki algının nasıl olduğuyla ilgili ipuçları veriyor. O saatten sonra ölen bayanın kim olduğu hiç değerli değil…
ŞİDDETİ SANATLA ÇÖZEBİLİRİZ
Bugün bir cinayet haberini okuduk. Kim olduğunu biliyoruz, katili biliyoruz. Sana nazaran bu taşlar yerine oturduğunda duyarsızlaşıyor muyuz?
Olağan. Hukuk birini cezalandırıyorsa bitiyor tahminen zihinlerde. Lakin üç beş gün sonra o tıpkı adam dışarıda olabiliyor. Dayak attığı bayanı gidip öldürebiliyor. Bununla ilgili elimizde tonlarca hadise var. Hukuk bunun tahlili değil… Ben sinemada şunu tez ediyorum aslında, siz dilediğiniz kadar bayanlara şiddet yapan, öldüren adamları atın mahpusa bu iş çözülmez.
Nasıl çözülür?
Sanatla çözülebilir. Bizim kendi kendimize soru sormamızla, mesuliyet hissetmemizle çözülür. Sorumluluk alarak çözülebilir. Karıyla kocanın ortasına girilmez diyoruz örneğin. Bu türlü çözemeyiz. Hayati’ye babası ‘İnsan kıyamet günü sanki yalnızca yaptıklarından ötürü mı hesaba tutulacak, yoksa yapmadıklarından ötürü mı?’. Soru bu. Vicdani bir bedel ödemeden asla arınamayacağını düşünüyor Hayati. Biz şahit olduklarımızın bedelini ödüyor muyuz? Sorun bu.
ÖDÜL ALAN SINEMALAR BİRBİRİNE BENZİYOR
Hayati, yazdığı öykü kitabı ile ödül almış ama sonra yazmaya orta vermiş bir muharrir karakteri. “Ben başvurmamıştım lakin onlar lütfetmişti” diyor mükafatı için. Pekala siz ne düşünüyorsunuz müsabaka ve ödül konusunda şu an sineması şenlikte yarışan bir sanatçı olarak?
Geçmişte, mesela İkinci Yeni devrinde şairler müsabakalara yapıtlarını göndermiyor, zira şiir yarıştırılmaz, sanat da yarıştırılmaz. Ancak natürel ki sinema sinemalarını gösterdiğimiz alanlar şenlikler. Lakin buralarda izleyiciyle buluşup, kendini ön plana çıkarabiliyor sinemalarımız. Ancak benim yarışlarla ilgili berbat bir talihim var, Üç Yol sinemam farklı ideolojik sebeplerle periyodunda birçok yarışa alınmadı. Bu acıtıcı bir şey. Ceviz Ağacı sinemam yarışıyor şenliklerde. İnsan doğal ki ister sineması ödül alsın, almadığı takdirde üzülmüyorum ben artık. Evvelden üzülebiliyordum. Subjektif bir şey zira bu, heyetin tercihi öteki türlü olabiliyor. Bir handikap da, maalesef artık şenlikler tek tipleşti. Hepsinin ödül verdikleri sinemalar birbirine benzeri sinemalar olabiliyor. Bu bir devir Avrupa sanat sinemasının, İran sinemasının da geldiği nokta. Minimal, yalın öyküler aslında moda oldu. Ben trende, modaya uymayı hiçbir vakit sevmedim. Üç Yol sinemam hala izleniyor, çok hoş karşılık alıyor. Çok ödül alıp, sonra kimse dönüp bakmasaydı ben daha çok üzülürdüm. Birilerinin gözüne beğenilen görünme gayesinde değilseniz, samimiyseniz ve yarın o sinemanın hiçbir sahnesinden utanmayacaksanız bence o sinema esasen vakte kalacaktır. Bu en büyük mirastır. Fakat ödül de gelirse ne ala, çok emek veren takım sevinir.
Karar
