İş insanı Murat Ülker, şahsî internet sitesinde “travmaya” dair dikkat çeken bir yazı kaleme aldı. Ülker, yazıda travma alanında araştırma sonuçlarını paylaşarak, bu tecrübeyi edinmiş bireyler ve tedavisi hakkında okuyucuya bilgi veriyor. Akabinde hayatı sürdürmede, kişinin her şeyi akışına bırakarak mı yoksa büsbütün kendi idrakıyla yol alarak mı ilerleyeceği hakkında yorumunu paylaşıyor.

Murat Ülker’in yazısı şöyle:

‘BEDEN KAYIT TUTAR’

“Yazılarımdan psikoloji alanına ilgi duyduğumu biliyorsunuz. Geçenlerde bir arkadaşım “Vücut Kayıt Meblağ kitabına da baksana kesinlikle ilgini çeker” dedi. Kitabı soruşturdum, “travma alanında yazılmış en iyi kitap” deniyordu. Travmaya sinirbilimsel açıdan da değindiği için aktüel bilgilerle doluydu. Travmatik gerilim bozukluğu tedavisinde kullanılabilecek yeni yaklaşımların tesirliliğini farklı bir formda okuyucuya sunduğu söyleniyordu. Klasik Freudyen psikoanalitik ve bilişsel davranışçı sistemlere alternatif olduğu ve okurken büyük keyif alındığı söz ediliyordu. “İçinde çok sayıda gerçek hayattan örnek var” deniyordu. Kitap 2015 yılında ABD’de raflara çıktığından beri psikoloji alanında en çok satanlar listesinde. İsmi “The Body Keeps The Score”, Türkçe’ye Nobel yayınları çevirmiş, ismi Vücut Kayıt Meblağ (1). Şu ana kadar 19 baskı yapmış.

Nitekim de kitap, acı ve kayıplarla baş etmede ve travmatik deneyimleri atlatıp gerçek dünya ile tekrar kontağa geçmede, beynin ve vücudun karşılıklı etkileşiminin kıymetini gösteren bir teşhis ve tedavi anlayışı üzerine kurulmuş. “Beden Kayıt Tutar” var olan ilaç önermeleri üzerine heyeti psikiyatri yaklaşımına karşı çıkıyor. Bu yaklaşım yerine, günümüzde gitgide ilerleyen görüntüleme teknolojilerinden de faydalanan nörobilim ile ruhsal hastalıkların kökenine iniyor. Hatırlarsanız “Dopamin Ulusu” yazımda da depresyonlarda ilaç tedavilerinin işe yaramadığını hatta günün sonunda depresyonun derinleştiğini ilgili kitabın müellifinin fikirlerine dayanarak söz etmiştim. Hollandalı psikiyatrist Bessel Van Der Kolk da tıpkı görüşü savunuyor.

‘KİŞİNİN TRAVMA YAŞAMASI İÇİN SAVAŞ GÖRMESİ GEREKMİYOR’

Muharrir travmayı şöyle tanımlıyor: beyin gelişimi ve bağlanma ve bağlantı sistemleri üzerinde kalıcı tesirleri olan, zihin ve vücut ortasındaki ilgiyi koparan berbat tecrübelerin oluşturduğu toksik gerilimdir. Kişinin travmayla müsabakası için savaşçı bir asker olması ya da Suriye’de, Kongo’da bir savaş kampını ziyaret etmesi gerekli değil, diyor muharrir. Hastalık Denetim ve Tedbire merkezleri tarafından yapılan araştırmalar, beş Amerikalı’dan birinin çocukken cinsel tacize uğradığını, dört şahıstan birinin ebeveynleri tarafından vücudunda iz kalacak formda dövüldüğünü, üç çiftten birinin fizikî şiddete maruz kaldığını gösteriyor. Dörtte bir ailede alkolizm sorunu var ve sekiz şahıstan biri annesinin fizikî şiddete maruz kaldığına ya da dövüldüğüne tanıklık ediyor.

Bunun üzere travmatik tecrübeler kuşaklar uzunluğu süren izler bırakıyor. Massachusetts Ruh Sıhhati Merkezi araştırmacısı olan muharrir Van Der Kolk, yaşları altı ile onbir ortasında değişen çocuklarla araştırma yapmış. Mukayeseli kümeler ortasındaki tek fark çocukların aile içinde gördükleri istismar. Annesinin dövmesi sonucu önemli yaralar alan bir erkek çocuk, dört yaşındayken babasının cinsel tacizine uğrayan bir kız, tekraren sandalyeye bağlanarak kırbaçlanan iki erkek çocuk! Bu çocuklarda araştırma sırasında kendilerine gösterilen en saf manzaralar bile ağır bir tehlike, saldırganlık, cinsel uyarılmışlık ve dehşet algısına sebep olmuş. Temel sorun, kendilerine zalimce davranılan bu çocukların içsel haritalarını tekrar çizmek ve gelecekte itimat algısını geliştirmek için beyin ve zihinlerine dayanak olmanın mümkün olup olmadığıdır.

‘TRAVMA, ALGILARI YİNE DÜZENLİYOR’

Bugüne baktığımızda ben pandeminin bıraktığı derin travmatik tecrübelerin yediden yetmişe herkesin üzerinde tesirli olduğunu ve vücutlarımızın son iki yılda tuttuğu kayıtların, şayet farkına varmaz isek, tüm geleceğimizi etkileyeceğini düşünüyorum.

Travmatik tecrübeler, yaşandığı vakit diliminin çok sonrasında dahi psikolojimizi, bağlantılarımızı, fizyolojimizi ve bağışıklık sistemimizi etkilemeye devam ediyor ve hatırlatan en küçük bir alarm belirtisi ile bozuk programlanmış beyin devrelerimiz harekete geçiyor ve ağır ölçüde gerilim hormonu salgılamamıza neden oluyormuş. Bireyler takıntılı ve ağır derin hisler yaşadıkları geçmiş olayları hatırladığında, hayal güçleri dumura uğruyor ve ruhsal esnekliklerini kaybediyorlarmış. Halbuki hayal gücü hayat kalitesi için mutlaka çok kıymetli bir olgudur. Yeni olasılıkları gözümüzde canlandırma fırsatı veriyor, yaratıcılığı ateşliyor, bağlantılarımızı zenginleştiriyor.

Özetle travma, zihin ile vücut üzerinde bir davranış değişikliği yapıyor ve algıları yine düzenliyor. Sırf nasıl ve ne düşünüldüğünü değil, birebir vakitte düşünme kapasitesini de etkiliyor. Olağanlaşma için zihin ile vücudun tehlikenin geçtiğini ve şimdiki anda yaşamayı öğrenmesi gerekiyor. İnanç içinde bir geçmişe yani anne babalarından gördükleri şefkat ile rahat büyüyen çocukların ömür uzunluğu avantajları oluyor. Etraflarıyla ve etraflarındaki beşerlerle “uyumlu” oluyorlar ve öz farkındalık, empati, dürtü denetimi, öz motivasyon sahibi olmak üzere toplumsal kültürün iştirakçi bireyleri olmalarını sağlayan özellikleri geliştiriyorlar. Bebeklikte kendini inançta hissetmeyen çocuklar, büyüdükçe ruh hallerini ve duygusal yansılarını düzenlemede sorun yaşıyor. İçsel güvenlik hissimiz yoksa, inancı ve tehlikeyi ayırt etmekte zorlanıyormuşuz. Sistemsiz bağlanma yaşayan beşerler daha sonraki tecrübelerinde travma yaşamaya hazır hale geliyorlar, diyor muharrir. Bu yazılanlar yeniden bana pandemide yaşadıklarımızı anımsattı. Bu devirde bağlanma açısından şahsî, ailevi sıkıntıların yanında dünyaya bağlanma, hayata bağlanma sıkıntıları yaşamadık mı?

‘İLAÇ TEDAVİSİ TÜM TEDAVİ YAKLAŞIMININ TAMAMLAYICISI OLMALI’

Ülkü olarak gerilim hormonu, tehlikeye karşı şimşek suratı ile reaksiyon vermeli ve akabinde bizi istikrara döndürmeliymiş. Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu (TSSB) yaşayan hastalarda ise, bu istikrar sağlanamıyormuş.

Savaş/Kaç/Donma? sinyalleri tehlike geçtikten sonra da devam ediyormuş ve bu panik durumu uzun vadede sıhhate önemli ziyanlar veriyormuş. Van der Kolk’un ilaçlarla ilgili yorumu şöyle:

“İnsanların geçmişe hapsolmak yerine anı yaşamasına yardım ediyorlar.”

Lakin ilaç tedavisi tüm tedavi yaklaşımının tamamlayıcısı olarak kullanılmalıdır. İlaç tedavilerinin olumsuz yanı altta yatan nedenlerin araştırılmıyor oluşuymuş. Daha sonra müellif tüm dünyada çocuklar dahil depresyon ilaç kullanımının artışını örneklerle anlatıyor. Bu tedavi çocukları daha yönetilebilir yapıyor, saldırganlıklarını azaltıyor. İlaç tedavisinin en eleştirilsel istikameti, bireyin kendi güzelleşme sürecine katılmasına imkan vermeyişidir. Halbuki insanın kendi fizyolojisini düzenleme yeteneği vardır.

TRAVMAYA YAKLAŞIMDA ÜÇ DİSİPLİN

Travma, istismar ve ihmale yaklaşımda üç yeni disiplin büyük değişiklik yaratıyor:

1. Nörobilim (beynin zihinsel süreçleri nasıl etkilediğini gösteriyor),

2. Gelişim Psikopatolojisi (zihnin ve beynin gelişiminde olumsuz tecrübelerin tesirini inceliyor),

3. Kişilerarası nörobiyoloji (davranışlarımızın hislerimizi, biyolojimizi ve etrafımızdakileri nasıl etkilediğini inceliyor), diyor muharrir.

Bu disiplinler, travmanın beyinde gerçek değişimler yaratarak bireylerin olağan ömürlerini sürdürmelerine pürüz olduğunu açıklıyor ve travmanın yarattığı ziyanı hafifletmek ve gidermek için sistemler geliştirilmesine yardımcı oluyor. Daha da kıymetlisi, geçmişteki travma tecrübesinden sonra şimdiki anı yaşama ve hayatı muvaffakiyet ile devam ettirme konusunda fayda sağlıyor.

‘TRAVMA TEDAVİSİNDE HER ŞEY BİR BÜTÜN’

Müellif daha sonra travma yaşayan beşerler, üzerinden yıllar geçse de başlarına gelenleri anlatamıyorlar diyor. Vücutları, dehşet, öfke ve çaresizliği tekrar yaşarken, savaşma ya da kaçma dürtüleri yine canlanıyor, lakin bu hisleri lisana getiremiyorlar, diyerek ayrıntıya giriyor, beyin tarama manzaralarından deliller sunuyor. Travma yaşayan beşerler sıkışıp kalıyorlar, hayatlarına yeni tecrübeler katamıyorlar. Bu külfetler fibromiyalji, kronik yorgunluk ve başka otoimmün hastalıklarla birlikte sair çeşitli fizikî belirtiler olarak ortaya çıkabiliyor. Beynin korteks altı alanları, nefes alışverişimizi, kalp atışımızı, sindirimi, hormon salınımını ve bağışıklık sistemini düzenliyor. Lakin bu sistemler, bir tehdidin algısı ile karşılaşıldığında denetimi kaybedebiliyorlar. Bu, travma yaşayan bireylerde belirlenen yaygın fizikî sorunların nedenini açıklıyor. Özetle beyin tarama manzaraları, travma yaşayanların kaygılarının ne kadar kalıcı olduğunu ve fizikî belirtilerin nasıl kolay tetiklendiğini gösteriyor. Bu da travma tedavisinde tüm organizmayı, vücudu, zihni ve beyni bir bütün olarak ele almamız gerektiğini açıklıyor.

Bessel Van Der Kolk daha sonra tahlile geliyor, “tedavide üç sistem var ve her hastada farklı biri yahut üçü de birlikte kullanılabiliyor” diyerek anlatıyor:

1. Travmanın anılarını işlerken konuşarak, bağlantı kurarak ve kendimize neler olduğunu anlamaya müsaade vererek üstten aşağı tahlil,

2. Uygunsuz, yanlış alarm yansılarını durduran ilaçlar alarak ya da beynin bilgi sürece yolunu değiştiren öbür teknolojiler kullanmak,

3.Travmadan kaynaklanan çaresizlik, öfke ya da çöküşe karşı vücudun iç organlara ilişkin tecrübeleri yaşamasına müsaade veren aşağıdan üst prosedürdür.

‘HASTALARIN ANDA KALMALARINA YARDIM EDİLMELİ’

“Travmanın ağır hisleri yalnızca zihni değil, bağırsak ve kalbi de kapsıyor. Vücut kayıt tutuyor. Travma anısı iç organlarda, otoimmün bozukluklarda, iskelet/kas sorunlarında kodlanmışsa terapatik varsayımlarda esaslı değişiklikler yapmak gerekiyor. Travmatik gerilimle ilgili pek çok tedavi yaklaşımı, hastaların geçmişlerine karşı olan hassaslığını azaltmaya odaklanıyor. Hastaların anı dolu dolu yaşamaları ve inançlı bir halde şimdiki vakitte kalmalarına yardım edilmelidir. İlaçlar, travmayı tedavi etmiyor, sadece bozuk fizyolojinin tabirlerini köreltiyorlar. Öz düzenleme ile ilgili kalıcı bir öğrenme sağlamıyorlar. His ve davranışları denetim etmeye yardımcı oluyorlar fakat, motivasyon, acı ve keyfi düzenleyen kimyasal sistemleri engelledikleri için bunun da bir bedeli var,” diyor muharrir.

Artık çok dinlediğim bir farazi örnekten yola çıkacak olursak;

Başarılı bir üst seviye yönetici olan Can Bey’den amiri dahil herkes çekinirdi. Çünkü kendisine hak verilen bir toplantıda bile kesinlikle bir tartışma çıkarırdı ve sonuçta yok yere bir huzursuzluk, kırgınlık olurdu. Bunun sebebi araştırıldığında lise yıllarındaki bir anıya dayandığı bulunmuştu. Matematik dersindeydi, bir sorunun tahlilinde öğretmen ile açıktan tartışmış ve tüm sınıfın önünde haklı çıkmıştı, hatta bir sonraki imtihandan da çok iyi bir not almıştı. İşte bu olay zihninde otoriteye meydan okursanız sonuçta başarılı olursunuz üzere yer etmişti. Kim bilir kendisiyle nasıl gurur duymuş, vücudu ne kayıtlar tutmuştu. Artık hayatı boyunca kendinden emin olduğu, etrafından tasdik gördüğü mevzularda yok yere kırıcı davranacaktı, çünkü muvaffakiyetinden emin olmanın yolu olarak bunu öğrenmişti. Halbuki durumun farkında olsaydı sahiden buna gereksinimi olmayacaktı ve etrafında kendisini seven ve takdir eden başarılı bir takımı olacaktı.

TRAVMA TERAPİSİ GAYELERİ

Daha sonra ruhsal terapinin detaylarına ve metotlarına giriyor, travma nedeni ile ortaya çıkan hislerin hissedilmeye başlanmasını ve kişinin kendisini gözlemlemesini sağlıyor. Lakin, altta yatan beynin tehdit algılama sistemindeki değişimdir. Burada güç olan kişinin başına gelen dehşetli şeyleri kabullenmeyi öğrenmesi değil, içsel algılarının ve hislerinin üstesinden gelebilmesi. İçsel olarak olanları algılama, isimlendirme güzelleşmenin birinci adımıdır.

Travma terapisi amaçları şunlarmış:

1. Travma nedeni ile donan ya da engellenen duyusal bilgiye ulaşmak,
2. Hastaya içsel tecrübeler sonucu ortaya çıkan güçlerini denetimi için yardım etmek,
3. Hasta kaygıyla köşeye sıkıştığında kendini muhafazasına yönelik fizikî hareketleri tamamlamak,

‘BİR ŞEY ANLATMAK ALGILARIMIZI YANSITMANIN ÖTESİNDE’

Artık benim aklıma bir vakitler eğitimini aldığım, kuramsal temelleri hala tartışmalı bir usul (2) olan, hatta toplumsal psikoloji biliminin insan memnunluğunu odağına alan müspet psikolojinin karşısına rakip olarak çıkardığı Nöro Linguistik Programlama (Sinir Lisanı Programlaması) geliyor. Hudut sistemimizin işleyişi (nöro) ve lisan yetenekleri (linguistik) ortasındaki sıkı bağ ile davranışları düzenleyip yönlendiren zihinsel stratejilerin, sözel kalıpların oluşumu üzerindeki rolü NLP’nin temelini oluşturur (3). Size birinci NLP tecrübemden bahsedeyim; yıllar önceydi, randımanımı artırmanın yollarını arıyordum. Gençlikte en çok hoşuma giden şeyi sormuşlardı. Birinci şoför ehliyeti aldığım gün babamın arabası ile İstanbul Kıyı Yolu’nda altı sefer Florya – Sirkeci ortasında gidişim geldi. Sonrasında konsantre olduğumda o bölümdeki arabaların içindeki kendine has kokuyu, açık camdan gelen serin rüzgarın hissini hatırladım ve anıyı tekrar yaşadım. Bu bir farkındalıktı. Böylelikle keyifli anı tekraren yaşamak mümkündü. Benzeri geçmiş anılarınızı faal olarak hatırlayıp yine yaşarken gününüze uygun çıkarımlar yaparak hareketlerinizi, konuşmalarınızı tekrar programlayabilirsiniz.

NLP’ye nazaran lisan, öbür içsel temsil sistemlerimizdeki tecrübe ve aksiyonlarla paralellik gösterip hatta bunların yerine geçebilmektedir. Sonuç olarak bir şey hakkında konuşmak yalnızca algılarımızı yansıtmanın ötesinde tesirlidir. Bu durum lisana, değişim ve güzelleştirme süreçlerinde çok daha özel bir rol kazandırmaktadır.

DÖRT EVRE

NLP’ye nazaran ömürden gerçeklik hakkında yeni bilgileri alıp kendi haritamıza ek ediyoruz ve bu tecrübeye dayalı bilgiler daima filtreleniyor yani çarpıtılıyor, siliniyor yahut genelleştiriliyor. NLP son derece kolay pratiklerle rastgele bir olayın yargı yahut yorumlanmalarla bozulmasını engelliyor; anılarımızdaki olayı zihnimizde tekrar deneyimlememizi sağlıyor. Böylelikle daha manalı ve varlıklı reaksiyonlara sahip olabiliyoruz. NLP’nin temelinde dört kademe vardır:

1)Ne istediğini bilmek,

2)Harekete geçmek,

3)Yaptıklarımızın sonuçlarını fark etmeyi öğrenmek,

4)Peşinde olduğumuz sonuçları alıncaya dek davranışlarımızı değiştirmeye hazır olmak. (4)

Çabucak yeniden çok küçük bir örnek vereyim:

Şükür bugün sağlıklıyım, hayattayım fakat yarın salgın yayılacak.

Şükür sağlıklıyım hayattayım ve salgın yayılacak.

Yarın salgın yayılacak olsa bile bugün sağlıklı ve hayattayım.

Bu üç tabirde yalnızca fakat, ve, olsa bağlaçları mana değiştirebiliyor. Şayet “olsa bile” ile niyetinizi çerçevelemeyi öğrenirseniz o vakit hayatta olduğunuza şükrederek kendinizi daha iyi hissedip, daha iyi koruyacak değerleri almanız mümkün olabilir, kendinizi kapana sıkışmış hissetmeyebilirsiniz. Açıkçası NLP fikirlerinizi olumlu bir biçimde çerçevelemeyi öğrenme tekniğidir. Tabi benim basitçe verdiğim bir örnekle öğrenilemez fakat güç da değildir.

‘KAYDI TUTANA TESLİM OLUP AKLIMIZIN ERDİĞİNİ YAPMAK…’

Şayet istediğiniz hayatta kalmaksa, çabucak onunla ilgili gerekenleri yapacaksınız, her yaptığınız hareketin sonuçlarının farkında olacaksınız ve “hayatta kalma” sonucunu elde edene kadar davranışlarınızı değiştirmeye, yeni şeyler denemeye hazır olacaksınız. Şimdilerde buna bir de “mindfulness” (bilinçli farkındalık) diyorlar. Hatta insanları davranışlarının farkına vardırmaya çalışan ajanda çeşidi günlükler basılıyor (5). Tabi insanların kendi davranışlarının farkına varamayacaklarını, bu yüzden de değişemeyeceklerini düşünenler ortasında başta kitabın muharriri Bessel Van Der Kolk ve sair psikotrapistler de var. Ne yapsak sanki? En güzeli her işi akışına bırakıp, anı yaşamak mı yoksa…

Tersine asıl “kaydı” kimin tuttuğunun farkına varıp, O’na teslim olmak ve O’ndan gelene razı olmak, lakin tabi ki elimizden geleni, aklımızın erdiğini yaptıktan sonra…

Şöyle dua ederim ben; ya Rabbi hakkımda takdir buyurduğun akıbetimi hayr (iyi, güzel) eyle, amin ve sonra işime sarılırım.”

Karar