Antropoloji uzun devir Batılı devletlerin sömürgeleştirme ve tahakküm siyasetlerini legalleştiren, sömürüye ve “uygarlaştırma”ya münasebet oluşturan bir disiplin oldu. Batılı devletler uygarlaştırmanın kendileri açısından bir misyon olduğunu ileri sürerken bu sav ve taleplerini gerekçelendirmede antropolojiden yararlandılar. 

Klasik antropolojinin köklerinde sömürgeci Garp ile Batılı olmayan yerli halklar, topluluklar arasındaki eşitsiz müsabaka bulunuyor. Sömürgecilik devrinde akademik bir meslek haline geldi. Büyük ölçüde sömürgeciliğin hizmetindeydi. Bu sahada çalışma yürütenler sömürgecilerin verimli ve istikrarlı yönetebilmeleri için malumat toplayan şahıslardı.

Antropoloji on altıncı yüzyılda Batı’da ırkçılığa teorik destek sağlayan, ırksal farklılıklara dayalı olarak kurulan hiyerarşileri doğallaştıran, sömürgeciliği yasallaştıran bir disiplin olarak gelişmişti. Garp dışındaki yerli halklarının kültürlerinin ilerlemenin gerisinde, asrileşmenin dışında kaldığını argüman ediyor, bu halkları ilkel topluluklar olarak damgalıyordu. Bu kadarla da kalmıyor, Garp açısından uygarlaşma sürecinde yol alamamış, ekonomileri, hukukları, siyasi kurumları şimdi oluşmamış ya da olgunlaşmamış ilkel toplulukları uygarlaştırma misyonuna da haklılık kazandırıyordu. Sonunda antropoloji birden fazla defa toplumsal Darwinizm ile içiçe geçiyordu.

Asrî antropolojinin kurucularından Franz Boas, Garbın dünyanın geri kalanına hükmetmesini, egemenlik kurmasını legalleştiren bu disiplinde radikal bir kopuş gerçekleştirdi. Onun insan deneyiminin ve yaşantısının çeşitliğini ortaya koyan, bu çeşitliliği insanlığın zenginliği sayan çalışmaları ve tasavvurları Margaret Mead’den Claude Levi-Strauss’a uzanan derin tesir yarattı.

***

Franz Boas, kökleri onsekizinci yüzyıl sonlarına dayanan, Goethe ve Wilhelm von Humboldt’un da dâhil olduğu Alman liberal, hümanist geleneği içinde kıymetlendirilir. Bu geleneğin belirleyici özelliği yabancı kültürleri tanıma ve manaya isteği, onlara bu maksatla ve içtenlikle yaklaşma eğilimidir. Irksal eşitsizliği savunan Nazi rejiminin kuramcıları münhasıran 1930’larda bu geleneği tahrip ettiler. Boas Amerika’da yetiştirdiği talebeleriyle kelam konusu geleneği canlı tutmaya çalıştı, bu geleneği talebelerine aşıladı.

Avrupa’daki 1848 devrimci isyanlarına sempati duyan liberal bir Yahudi ailesinin oğlu olarak Almanya’da dünyaya geldi. Antisemitizmle çok küçük yaşta karşılaştı. Yahudi düşmanlığının 1870’lerden itibaren Almanya’nın akademik ve kültürel hayatında varlığını ağır biçimde hissettirmesi üzerine Birleşik Devletler’e göç etti. Lakin burada da çok önemli bir “zenci sorunu” olduğunu gördü. Almanya’da yaşadığı Yahudi düşmanlığıyla Birleşik Devletler’de tanık olduğu siyahlara karşı aşağılayıcı davranışlar arasında paralellik buldu. Birleşik Devletler’deki ırk problemini ele alırken belleğinde bir Yahudi olarak Avrupa’da yaşadığı ırkçılığın acı hatıraları vardı.

***

Boas doktorasını fizik ortamında yapmış olmasına karşın kariyerini kişisi yakından tanıyabileceği ve anlayabileceği antropoloji meydanında sürdürdü. Bunun için öncelikle bu disiplindeki ırkçı yaklaşımlarla, Garp dışındaki toplulukların “vahşi” ve “ilkel” olarak damgalamalarıyla savaş etmek gerektiğini baştan biliyordu. Antropolojiyi ırkçılıkla uğraş edebileceği, ırkçılığa meydan okuyabileceği bir alan olarak gördü. Ilmî araştırmalarında genellemeleri, kategorileştirmeleri, biyolojik belirlenimleri reddetti. Antropolojiyi kişilerin eşitliğini, insan topluluklarının yarattığı kültürlerin eşdeğerliliğini ortaya koyan bir disipline dönüştürdü. Franz Boas antropolojide yaptığı çığır açıcı çalışmalarının yanısıra bugün insan haklarının, ırksal eşitliğin kararlı ve prensipli bir savunucusu olarak da anılıyor.

Irk kavram ve nosyonu sömürgeciliğin ve sömürgeciliğe kuramsal, ilmî destek sağlayan klasik antropolojinin merkezinde nokta alıyordu. Bir gayrı tabirle, klasik antropoloji ırk ve kültür arasındaki karşılıklı münasebet üzerinde ağırlaşmıştı. Kültürler arasındaki farklılıkları ırk üzerinden inceleniyor, kültürel farklılıkları ırksal farklılıklarla ilişkilendiriliyor, ırksal özelliklerin kültürlerin yaratılmasında belirleyici olduğunu savunuyordu. Kültürleri ileri ya da geri olarak niteliyor ve bu nitelemeyi ırksal özelliklerle kanıtlamaya çalışılıyordu. Kültürel farklılıklara ırksal açıdan yaklaşmak, kültürler arasında hiyerarşi inşa etmek, “yüksek kültür” yaratamayan topluluk ve halkları zekâ seviyesi düşük ırklar olarak damgalamak ırksal nefreti rasyonelleştiren bir yaklaşımdı.

Boas ise kültürü evrimci değil, hümanist bir yaklaşımla ele alıyor, kültürel göreceliği savunuyordu. 

Asrî antropolojiyi ırksal eşitsizlik mülahazasına kapatmaya çalıştı. Rengin neden bir sorun olduğunu, neden kişileri bölen ve birbirinden uzaklaştıran bir sorun haline getirildiğini, farklı renklere neden reaksiyon verildiğini, rengin neden dışlama nedeni olarak görüldüğünü anlamaya çalıştı. Birleşik Devletler’de de beyazların Afro-Amerikalıları sorun olarak gördüklerine tanıklık etti. “Zenci sorunu” diyorlardı buna; lakin esasında beyazların önyargılarından sair bir sorun yoktu ortada.

Lewis R. Gordon race (ırk) sözünün kökeninde İspanya’da Mağribiler, Yahudiler, atlar ve köpekler için kullanılan raza sözcüğünün bulunduğuna dikkat çekiyor. (Gordon, ‘Franz Boas in Africana Philosophy’, Indigenous Visions, Ed.N. Blackhawk and I.L. Wilner, Yale University Press, 2018, 45). Mağribi ve Yahudilerin insan altı sayıldığını ve kimi hayvanlarla tıpkı kategori içinde düşünüldüğünü gösteren bir örnektir bu. Irkçılığın yaygın biçimde uyguladığı bir sistem. Almanya’da Naziler Yahudilere bu sistemi uygulamışlardı. Hannah Arendt, Yahudilerin Alman topluluğunun dışına çıkarılabilmeleri, ırkçı maddelerle haklarından mahrum bırakılabilmeleri ve nihayet trenlere bindirilerek yük vagonları içinde yekuna kamplarına gönderilebilmeleri için öncelikle onlar açısından başka bir kategori yaratıldığını, kişiden daha aşağı sayılarak bu kategoriye konulduklarını belirtir. Birleşik Devletler’de bunun bir gibisi siyahlara yapılıyordu. Yasalar onları beyazlardan daha aşağı sayıyor beyazlarla yanyana gelmelerini, yakın aralıkta bulunmalarını engelliyordu. Siyahların insanlıklarının inkâr edilmesi, kişiden daha aşağı sayılmaları Boas’ın Birleşik Devletler’de çabucak dikkatini çekmişti. 

***

Lewis R. Gordon, Boas’ın, bir tıp diaspora felsefesi olarak tanımladığı Afrikana felsefesine büyük ekte bulunduğunu belirtir. Buna nazaran Afrikana felsefesi Pan-Afrikancı bir perspektife sahip olup diasporaya vurgu yapar. Daha açık bir anlatımla, Afrikana felsefesi yurtlarından koparılan, zincirlenip köle gemilerine bindirilen, uzun ve ıstırap dolu yolculuklarından sonra Avrupa ve Amerika’nın ticaret limanlarında satılan, aşağılanarak akıl almaz koşullar altında çalıştırılan, hayatlarını onca güç koşullar altında yaşamak zorunda bırakılan siyahların felsefesidir. Afrikana felsefesi siyahları damgalamaya, basmakalıplaştırmaya onları sığ ve aşağılayıcı kategoriler içinde ele almaya karşı geliştirilmiş eleştirel bir fikir. Boas’ın antropolojisi bu tanıma uyan ilmî bir teşebbüs ve gayrettir.

***

Lewis R. Gordon siyahların varlıklarının, varoluşlarının toplumsal ve felsefi bir sorun oluşturduğunu, daha akıllıcası sorun sayıldığını belirtir ve varolma, varoluş (existence) sözcüklerinin kökeninde göze bakmak, göze çarpmak manasına gelen ex sistere sözcüğünün bulunduğunu hatırlatır. Gordon’a nazaran siyahlar salt tenlerinin renginden ötürü göze batıyorlardı. (Gordon, a.g.y., 43). Onların varoluşu bir göze batmadan ve rahatsızlık verici olmaktan ibaretti. Esasında hiç görünmemeleri, Ralph Ellison’ın kitabının başlığıyla söylersek, “görünmez adam” olmaları isteniyordu. Gordon bunun Afrikana felsefesinin ele aldığı bir sorun olduğunu, Boas’ın da bu hususla ilgilendiğini, binaenaleyh Afrikana felsefesine ekte bulunduğunu ileri sürüyor. Gordon’a nazaran Avrupa modernitesinin insan ve kültür anlayışına meydan okuyan Boas beyaz olsa da bir Afrikana düşünürüydü.

Sahiden, Boas kültürlerin çeşitliğini, bunların birarada bulunmasını ve birbirine bağlanmasını insan deneyiminin zenginliğinin kanıtı sayıyordu. Bu tezler günümüzde neoliberal globalleşmenin tahrip ettiği mahallî kültürlerin kıymetini vurgulamaları bakımından aktüeldir. Onun mütalaaları kültürlerin çeşitliğine, farklılıklara dayalı alternatif bir globalleşme vizyonunun ipuçlarını içerir. Irkçılığın, etnik ayrımcılığın yükseldiği, beyaz ırkın üstünlük savını sürdürdüğü, siyah hayatların hiçe sayıldığı, yabancılara duyulan nefretin şiddet hareketleriyle dışa vurulduğu, Garp dışından gelen göçmenlere hudutların sımsıkı kapatıldığı, batan mülteci botlarından denize düşen çocukların cansız vücutlarının sahile vurduğu günümüzde Boas’ın çalışmaları en az bundan yüzyıl öncesinde olduğu kadar kıymetli.

Karar