ALİ YILDIRIM
Global piyasada kömür fiyatları dolar bazında artışa geçti. Türkiye’deki yüksek kur da çarpan tesiri yapınca ithal kömürle elektrik üreten santrallerin maliyetleri katlandı. Elektriğin santralden çıkış fiyatı 2019’da 266 kuruş düzeyindeyken bu ay 622 kuruşa ulaştı. Sayı dün ise 818 kuruşa kadar fırladı. İthal kömürdeki artış nedeniyle alımı durduran santraller ise ya üretimi kıstı ya da piyasadan çekildi. Üretim muhtaçlığı karşılayamaz hale geldi.
BÖLGESEL KESİNTİLER ‘ARIZA’ DEĞİL TÜKETİMİ KISMA PLANI
Dikkat çeken tablo, elektrik üretiminin yüzde 20’sini kömürden karşılayan Türkiye’de yeni krizi tetikledi. Dolarda her gün yeni rekor da sorunun büyüyeceğini gösterdi. Gelinen noktada sistem çıkmaza girerken faturalara yüksek artırım seçeneği denkleme dahil oldu. Muhakkak bölgelerde yaşanmaya başlanan saatlik elektrik kesintilerinin arkasında üretimdeki kaybın olduğu savunuldu. Bu halde tüketimin kısılarak azalan üretime süreksiz tahlil arandığı lisana getirildi.
Faturalar katlanacak
2019’da santralden 266 kuruşa çıkan elektrik kayıp kaçak, iletim üzere kalemlerin eklenmesiyle meskenlere 600 kuruştan satılıyordu. Santral fiyatı bu ay 622 kuruşa çıktı. Dün ise üreticideki fiyat 818 kuruşa kadar yükseldi. Bu düzeyle vatandaşın faturası iki yıl öncesine nazaran en az iki kat fazla gelecek.
Elektriği kur çarptı sistem çöktü
Kömür fiyatlarında sert artış devam ediyor. Türkiye’de ise ithal yüklü olan kömür endüstrisini bir de kur vurdu. İthal kömürden üretim yapan elektrik santrallerinin de maliyetleri yüzde 100’ün üzerinde arttı. Geçen yıl 70 dolara alınan kömür bu yıl 200 dolara çıktı. Kur artışından ötürü gerçekleşen maliyetler karşısında ithal kömürden elektrik üretimi yapan santraller şalteri indirdi. Hem kur hem de ithalat faturası artınca santraller kapanmaya başladı.
Pandemiyle birlikte baş gösteren güç krizi Türkiye’yi de kur baskısıyla birlikte markaj altına aldı. Bilhassa kara elmas olarak bilinen kömür fiyatlarının artması hem vatandaşı hem de elektrik üretim santrallerini vurdu.
Kömür fiyatları rekor düzeylere imza atarken, kış ayının da gelmesiyle birlikte fiyat kestirimleri daima üst hakikat çıkıyor. Türkiye elektrik üretiminin büyük bir kısmını hala kömürden yaparken, bu üretim büsbütün ithalata dayalı.
2020 yılında elektrik üretiminin yüzde 20,5’i ithal kömürle yapılırken, 2021 Ağustos devrinde ithal kömür kaynaklı üretim yüzde 16,9’a kadar düştü.
Ekim ayının birinci 15 günü prestijiyle ise bu oran yüzde 10,1 düzeyinde. 3 farklı periyoda bakıldığın bu düşüşün kur kaynaklı olduğu görülüyor.
2020 yılında kur ortalaması 6.91 TL düzeyindeyken, 8.30 düzeylerine kadar çıktı. Dün bakıldığında ise tekrar rekor düzey olan 9.30 düzeyleri görüldü. Daha evvel elinde stok olan elektrik üretim tesisleri eski kurdan alınan kömür stoklarının bitmesiyle birlikte çarkları yavaşlattı. Yüksek kurdan ithal kömür almak istemeyen üreticiler tabir yerindeyse şalterleri indirdi.
Böylelikle ithal kömürden elektrik üretimi en düşük düzeye indi. Geçen yıla kadar ithal kömürü 60-70 dolar aralığından alan elektrik üreticisi bu yıl yaklaşık 180-200 dolar aralığından kömür ithal etmek zorunda kaldı. Bu fiyatlar son yılların en büyük krizi olarak değerlendirildi.
Öte yandan uzmanlar artan fiyatlar hakkında da yorumlarda bulundu. Son 1 ayda gübrenin yüzde 80 zamlandığını söz eden uzmanlar ithal kömürün de son 1.5 ayda 2 bin 200 liradan 3 bin 200 liraya çıktığını anlattı. Geçen sene ithal kömür tonunun bin 400 lira olduğu görülürken, fiyat artışının yüzde 100’ün üzerinde olduğu kaydedildi.
Bu yüzden uzmanlar doğal gaz ve elektriğe yüzde 50 artırım gelebileceğinin altını çizdi. Bu artışların enflasyona da yansıyacağını anlatan ekonomistler de TÜİK’e nazaran şu anda enflasyonun yüzde 19,58 olduğunu hatırlattı. İnşa ve inşa öncesi evrelerde olan kömür termik santrali sayısı ve kapasitesine bakıldığında; Çin 238/260.017 MW, Endonezya 63/30.264 MW, Hindistan 51/55.113 MW, Vietnam 21/28.000 MW, Türkiye’nin ise 17/13.600 MW kapasiteli tesisi bulunuyor.
‘VATANDAŞA KARA KIŞ PİYANGOSU’
CHP Genel Lider Yardımcısı Ahmet Akın “Resmi bilgilere nazaran, kömürde 10 ay içinde yaşanan artış yüzde 30. Şimdi kış gelmeden kömüre artırım yapmak insafsızlıktır, vicdansızlıktır” dedi. Akın “Karakışa hazırlık yapan vatandaşlarımız, bir de güç buhranıyla boğuşuyor. Elektrik ve doğal gazdaki fiyat artışları kömürü de teğet geçmedi. AK Parti iktidarının ‘fedakarlığı’, kömüre de artırım olarak yansıdı. Güç Bakanı ne diyor? ‘Artışları vatandaşlarımıza yansıtmamaya çalışacağız’ diyor. ‘Yeni bir artırım yapmayacağız’ demiyor. Gelecek artırımların hazırlığını yapıyor.Yerli kömür fiyatındaki artış dahi, vatandaşa fedakarlığın değil artırımların reva görüldüğünü açık net gösteriyor. TKİ’nin resmi bilgilerine nazaran, bilhassa kırsal bölgelerde ısınma gayesiyle kullanılan yerli kömür fiyatındaki artışlar ortada. İktidar, kış ortası kömüre artırım yaparak vatandaşımızı müşteri olarak gördüğünü gösterdi. Şimdi kış gelmeden kömüre artırım yapmak insafsızlıktır, vicdansızlıktır. Üstelik zamlanan kömürler TKİ tarafından üretilen ve satılan yerli kömürlerden oluşur. Vatandaşın temel gereksinimi olan ısınma, artık lüks oldu. İktidarın yapacağı şudur; Genel Liderimizin önerdiği ‘Karakış Fonu’ derhal hayata geçirilmelidir. Isınma emelli kömür kullanan vatandaşımıza yapılan bu artırımlar da derhal geri çekilmelidir” sözlerini kullandı.
TEPEYE ÇIKAN DOLAR KARŞISINDA SEPETTE DE REKOR
Geçtiğimiz hafta 9.27 ile rekor düzeye çıkan USD/TRY kuru, yeni haftaya da yükselişle başladı ve son saatte 9.2955 ile yeni tepeyi gördü.
EUR/TRY 10.7630, GBP/TRY 12.77 ve CHF/TRY 10.05 ile yeni tarihi düzeyleri gördü. Bu hafta yapılacak PPK toplantısı yurt içinde takip edilecek en kıymetli gelişme olurken piyasalardaki beklentiler de farklı. Geçen hafta başında Kavcıoğlu’nun meclis komitesinde yaptığı açıklamalar ve çabucak akabinde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın hudut ötesi operasyon mümkünlüğünü artıran açıklamalarıyla kur 9.0 düzeyini aşarak tüm vakitlerin tepesini gördü.
Son bir haftada her gün yeni rekor düzeye çıkan dolar duru, Cuma günü 9,28’i test etmişti, kur bugün ise 9.3070 ile yeni rekor seviyeyi gördü. Birebir dakikalarda EUR/TRY kuru da 10.79’u aşarak rekor tazeledi ve sepet kur da 10,0 düzeyini aşarak rekor kırdı. Bugün global piyasalarda tüm gelişen ülke paraları dolar karşısında düşüş yaşıyor ve günlük bazda rand, peso, ruble ve lira en çok düşenler olarak öne çıkıyor. TL’nin gün içi kaybı çok fazla değil, ama gelinen düzey teknik olarak rekor.
18 KURUŞLUK KW FİYATI 81 KURUŞU GEÇTİ
Elektrikte sert fiyat artışları sayılara da yansıdı. Güç Piyasaları İşletme (EPİAŞ) datalarına nazaran, Nisan 2020’de 1 KW 18,43 kuruş olan elektrik fiyatı, 2021 Nisan’da 31,39 kuruşa çıktığı görülüyor. İthal kömüre dayalı artış hayli fiyatlarında da yükseldiği grafikle ortada. Ekim ayında 62,27 kuruş olan elektrik toptan dağıtım fiyatı dün prestijiyle 81 kuruşun da üzerine çıktı. Fiyatların her ne kadar 60 kuruşa oturduğu bildirilse de 81 kuruşa çıkan fiyatlar sürpriz oldu.
ÜRETİM DÜŞTÜ KESİNTİLER BAŞLADI
Elektrik dağıtım şirketleri de şimdilik düşen üretim karşısında yeni yollar aramaya başlıyor. Bilhassa artan kesintilerin bu yüzden olduğunu uzmanlar da paylaşıyor. Kırsal kısımlarda belli aralıklarla kesintilerin yaşanması aslında bu yüzden. İstanbul’un bile kenar mahallerinde çalışma ismi altında kesintiler aslında rekor bir formda düşen üretim için alınan birer tedbir üzere duruyor.
DOĞAL GAZ ÜZERİNDEN YÜZLER GÜLDÜ
2020 yılında toplam elektrik üretiminin yüzde 20,5’ini karşılayan ithal kömürcüler, ekim ayında bu oranı yüzde 10’un altına düşürdü. İthal kömür santralleri piyasadan çekilirken bunun yerini yerli kömürcüler ve ithal doğal gazcılar aldı. Ekim ayında doğalgaz santrallerinin hissesi yüzde 40,66’ya çıktı. Böylelikle uzun mühlet sonra elektrik üreticileri ithal kömür dışında birinci kere yüzleri güldü, kazanmaya başladı. Doğal gazda BOTAŞ ithalatı yapıyor ve daha ucuza santrallere veriyor. Geçen yıl spot piyasada pandemi tesiri ile 70 dolara kadara gerileyen gaz fiyatları artık bin doların üzerinde. Lakin bu kere 25 yıllık boru çizgisi kontratları vasıtası ile Türkiye bu fiyat artışından o derece etkilenmedi.
‘OTOMATİK ARTIRIM PERİYODU GELİYOR’
Elektrik Mühendisleri Odası İdare Heyeti Üyesi Mehmet Özdağ, 14 Ekim’de EPDK’nın Resmi Gazete’de yayınlanan kararı ile güç bedeli hesaplamalarında değişiklik yapıldığını ve değişiklik ile ‘otomatik zam’ olarak nitelenebilecek bir uygulamaya geçildiğini söyledi. T24’e açıklamalarda bulunan Özdağ, elektrik faturalarının güç bedeli, dağıtım bedeli, vergi ve fonlar olarak 3 kalemden oluştuğunu hatırlatarak ve faturalarda yüzde 52 hissesi oluşturan güç bedelinin elektrik piyasasında nasıl belirlendiğini açıkladı. Özdağ “Bu hesap, 14 Ekim tarihine kadar piyasa takas fiyatının ortalamasının 2 katı olarak alınıyordu. 15’inden itibaren geçerli olan yeni hesaplamada piyasa takas fiyatının yüklü ortalamasının 3 katı olarak belirlendi. 14 Ekim 2021 tarihine kadar piyasa takas fiyatının üst limiti 718 TL iken 15 Ekimde bu limit 1078 liraya çıkarıldı” dedi. Piyasa takas fiyatının faturalara yansıyan bedelin yüzde 70’ini etkilediğini belirten Özdağ “İthal doğalgaz ve kömürle çalışan şirketlerin bir müddettir Güç Bakanlığı nezdinde lobi faaliyeti yürüttüğünü biliyoruz. 15 Ekim tarihli EPDK kararı bize şunu gösteriyor; Güç Bakanlığı, kömür ve doğalgaz lobilerinin baskısına boyun eğmiş hem de o kadar sıkışmış ki Ekim ayının bitmesini bile beklememiş. Hesaplama tekniğinde de 2 kattan 3 kata çıkartarak da aslında bir manada elektrik artırımını da otomatiğe bağlamış durumda” diye konuştu
Karar
