KARAR / SALİHA SULTAN

Dört yıl evvel ortamızdan ayrılan, ‘hocaların hocası’ Prof. Dr. Halil İnalcık’ın vefatıyla Türkiye yalnızca bir tarihçiyi değil, tıpkı vakitte çok değerli bir bilim adamından; bir ilim usulünün son temsilcisinden de mahrum kaldı. Bugün ‘kutbü’l-müverrihîn’, tarihçilerin kutbu olarak anılan İnalcık, Kırım Tatarı bir baba ile Çerkes bir annenin, yani muhacir bir ailenin çocuğuydu. Yüz yaşında vefat eden ve tam manasıyla bir asra şahitlik eden İnalcık’ın doğduğu yıl olan 1916’da Osmanlı İmparatorluğu Almanya ve Avusturya-Macaristan safında dört cephede çarpışıyordu. Lise tahsilini Balıkesir Birinci Öğretmen Okulu’nda gören İnalcık, buradaki hocalarından birisinin Abdülbaki Gölpınarlı olduğunu aktarır. Onun klasik Osmanlı kültürüne ilgisinin, kendisine Evliya Çelebi seyahatnamesini, Osmanlı vakayinamelerini tanıtan Gölpınarlı’nın tesiriyle bu yıllarda başladığı söylenir.

Cumhuriyet’in birinci yıllarında ailesi Ankara’ya yerleşen İnalcık, tarih lisansını Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde tamamladıktan sonra buraya asistan olarak girer ve tarih doktorasını da birebir fakültede verir. Osmanlı araştırmalarına adım atışı ise 19. yüzyıl Tanzimat çağdaşlaşması üzerine yaptığı, birinci kıymetli yapıtı olarak bilinen ‘Tanzimat ve Bulgar Meselesi’ başlıklı doktora tezi ile olur. 1941’de basılan bu tez, Osmanlı tarihçiliğinde birinci defa köylü ve toprak sorunu konusunu etraflıca ele aldığı için geniş yankı uyandırır. İnalcık, bu çalışmanın akabinde bugün onu minnetle anmamızı sağlayan, tarihçilik dünyasına damgasını vurduğu Fatih çağı ve Osmanlı klasik zamanı Osmanlı devlet yapısı ve idari nizamının şekillenme sürecini incelediği çalışmalarına yönelir. Yerli ve yabancı birçok kaynakta yayımlanan 150’yi aşkın makalesi, ‘Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid’ ve ‘Fatih Periyodu Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar’ üzere şaheserleri onu dünya çapında bir Osmanlı tarihçisi kılar.

Harf inkılabı öncesinde eski yazıyı akıcı bir halde okuyup yazmayı öğrenmiş olan İnalcık’ın, iyi seviyede İngilizce, Fransızca, Almanca ve orta düzeyde Arapça, Farsça ve İtalyanca bilmesi kıymetli kaynaklara derinlemesine nüfuz etmesini sağlar. Çalışmaları sırasında Osmanlı tarihi, Balkan incelemeleri ve Ortadoğu araştırmaları alanında memleketler arası isim ve çevrelerle mesleksel diyaloglar dışında insani bağlantılar de kuran İnalcık, Paul Wittek, Bernard Lewis ve Fernard Braudel üzere isimlerle yakındır. Bernard Lewis onu şu cümleyle tanımlar: “Köprülü ve Barkan periyodunun büyük tarihçileridir, Halil İnalcık ise bütün vakitlerin büyük tarihçisidir.” Tanınmış Amerikalı toplumsal bilimci Immanuel Wallerstein ise İnalcık hakkında şu satırları yazmıştır: “Bugün dünya üniversitelerinde Halil İnalcık okunuyor ve okutuluyor. Onu dar manada bir “’arihçi’ olarak düşünmek elbette yetersiz kalır. Şahsen tarih disiplinine biçim vermiş, kendi metodolojisini ve bilgi birikimini tarihçilik mesleğine kazandırmış bir kişi olarak İnalcık, bilim etraflarının üzerinde uzlaştığı seçkin bir isimdir.”

BERNARD LEWİS: BÜTÜN VAKITLERIN EN BÜYÜK TARİHÇİSİ

Halil İnalcık’ın akademik ömrü ise 1972’de Ankara Üniversitesi’nden emekli olmasının akabinde Chicago Üniversitesi Tarih Bölümü’ne geçmesiyle yeni bir merhaleye girer ve akademik topluluğun artık ayrılmaz bir kesimi olur. Bu devirde Osmanlı tarihçiliğine yaptığı en büyük katkılardan birisi Osmanlı tarihini kendi başına hâkim ve özgün bir araştırma kısmı olarak kabul ettirmesidir. Ömrünün son aylarına kadar çalışmaktan, araştırmaktan ve üretmekten geri durmayan, hayatını tarihimizi yabancıların gözüyle değil Türk gözüyle yazmaya adayan İnalcık’ın kitapları bugün hala çok satanlar ortasında yer almaktadır. Tarihçilerin kutbu İnalcık’ın mezarı ise ömrü boyunca büyük emek verdiği Fatih Sultan Mehmet’in haziresinde bulunuyor.

BABİNGER’İN GÜLDÜREN ÖFKESİ

İstanbul’un fethinin 500’üncü yılında Alman tarihçi Prof. Franz Babinger Fatih’in biyografisini doğumundan vefatına eksiksiz muharrir. ‘Mehmed der Eroberer und seine Zeit” başlıklı eser 1953’de yayınlanır. Babinger, bir ilim adamı tarafsızlığı yerine düşmanlık hissiyle yazdığı yapıtında, Fatih’i zalim, gaddar ve hatta sadist bir hükümdar olarak betimler. Halil İnalcık, kelam konusu yapıtın basımından bir sene sonra, 1954’te ‘Fatih Dönemi Üzerine Tetkikler ve Vesikalar’ başlıklı araştırmasında Babinger’in Fatih ile ilgili argümanlarını belgesel delillerle bir bir çürütür. Babinger’in yapıtı ise yazılışından tam yarım asır sonra 2002’de Oğlak Yayıncılık tarafından ‘Fatih Sultan Mehmet ve Zamanı’ ismiyle Türkçeye kazandırıldı. Ananiasz Zajaczkowski ve Mihail Guboğlu üzere Türkologlar tarafından tenkit edilen kitap hakkında en kapsamlı tenkit ise Halil İnalcık tarafından yazılır. Bu tenkit, yayınevi tarafından çevirinin sonuna eklenir. İnalcık, ayrıyeten bir Amerikan akademik tarih yayınında Babinger’in yapıtındaki kronolojik kusurları da tek tek ortaya koyar. İnalcık daha sonra etrafındakilere, bu tenkitleri hazmedemeyen, iri kıyım cüsseli Babinger’in kıpkırmızı bir yüzle kongrelerde hiddetle “İnalcık nerede?” diye seslenerek, kendisini aradığını kahkahalar eşliğinde anlatır.

NEDEN EN BÜYÜK TARİHÇİMİZ?

Halil İnalcık’ın vefatının akabinde KARAR Genel Yayın Direktörü İbrahim Kiras ‘İnalcık neden en büyük tarihçimiz’ başlıklı bir yazı kaleme alır. Yazısında, “Bilim sorun çözme işidir ve Osmanlı tarihine ait en fazla sorunu Halil İnalcık çözmüştür” görüşünü aktaran Kiras, Osmanlı tarihini hanedan masalları yahut yalnızca siyasi hadiseler anlatımının ötesinde kurumlar, kıymetler, iktisadi ve toplumsal hayat üzere ögeler üzerinden ele alan birinci tarihçilerimizin Fuat Köprülü ve Ömer Lütfü Barkan olduğunu hatırlatarak, onların müsaadeden giden İnalcık’ın gerisinde bıraktığı kıymetli mirası şu cümlelerle lisana getirir: “Bu iki büyük öncüyü takip eden ve onların açtığı çığırda ilerleyerek Osmanlı tarihine ait muhakkak başlı birçok kıymetli sorunun tahlilini -yani izahını- yapan isim ise Halil İnalcık’tır. İnalcık bir yandan ‘kuruluş’ ve ‘fetih’ üzere hususlardaki sorunlarla ilgilenmiş, kılıç gücüne bağlanarak izah edilmeye çalışılan fütuhat sürecini ‘istimalet’ siyasetiyle açıklamış; öbür yandan Osmanlı’nın siyasi ve toplumsal tertibinin dayandığı iktisadi nizamı açıklama sadedinde çift-hane sistemini kavramsallaştırmıştır. İnalcık’ın yapıtlarının bütününde ortaya konulan Osmanlı tertibi tablosu, elbette bütün soruların karşılıklarını vermek savında kabul edilemez. Ancak artık Osmanlı tarihçilerinin eskisinden çok daha rahat çalışabilecekleri bir taban var İnalcık sayesinde. Bu külliyatın da Köprülü ve Barkan üzere öncülerin çalışmalarının oluşturduğu tabanda beden bulmuş olduğunu, ancak o birikimi çok daha anlaşılır ve kullanışlı hale getirmiş olduğunu unutmadan…”

Karar