Nal sesleri işittiğinde aklına at gelsin, zebra değil… “Occam usturası” unsurunu açıklamak için sıkça kullanılan bir örnek bu… “Zebra olmaz buralarda aslında lakin bir yerden getirilmiş de olabilir tabii… Zebralara nal çakılmaz ancak çakılmış olması da pekâlâ mümkündür…” diye düşünülürse akla ve mantığa karşıt bir açıklama sayılmaz zebra yanıtı. Ne var ki 14. yüzyılda yaşamış İngiliz düşünür Occam’lı William’ın ismiyle anılan kolaylık unsuru bir soruna ait birden fazla açıklama varsa daha az sayıda varsayım içeren açıklamanın temel alınmasını önerir. “Öncelikle” at düşünülmelidir nal sesleri duyulduğunda.

Bir sorunun yanıtı aranırken mümkün açıklamalardaki fazlalıkları tıraş edip mecburî ögeleri bırakmayı savunduğu için “Occam usturası” denilen bu yaklaşımı bugünkü tartışmalarımıza da uygulayabiliriz…

Mesela… Gelmiş geçmiş iktisat alımları ortasında “Faiz sebep, enflasyon neticedir” tezini benimseyen tek bir kişi bile yoksa, bir ülkenin iktisadı “Faiz düşerse enflasyon da düşer” anlayışı doğrultusunda yönetildiğinde enflasyon sahiden düşebilir mi?

Faiz oranları düşürüldüğü halde enflasyon düşmeyip tam tersine artıyorsa bu durumu nasıl açıklayabiliriz?

Dış güçlerin kur saldırısının sonucu olarak mı yoksa iktisat biliminin ve idare deneyiminin gereklerinin yerine getirilmemiş olması yüzünden mi? Zebra mı at mı?

Occam’lı William 14. yüzyılda yaşamış ve din ideolojisi alanında değerli yapıtlara imza atmış İngiliz düşünürüdür.

****

Geçen hafta sonu bu sütunda çıkan başlıklı yazıya farklı yansılar geldi. O yazıda değinilen husus siyasi angajmanlarımızın insan davranış sistemleriyle bağlantısıydı.

Örnek olmak üzere, makus idareden kaynaklandığı açık olan birtakım sorunları niye “dış güçlerin komplosu” olarak tanımladığımız (yani rasyonel olmayan siyasi tavrımızı neden ve nasıl rasyonelleştirdiğimiz) sorusuna verilen kimi karşılıklardan kelam etmiştik. İşte o yazıya gösterilen reaksiyonların önemli kısmı “Ne yani, dış güçler yok mu?” halindeydi.

İşler yolunda giderken hiç ortada olmayan bu dış güçlerin niçin işler bozulunca gündeme getirildiğini bile sormamıştım oysa!

Pekala, “dış güç” ne demek? Herhalde Türkiye’nin rakibi, hasmı, düşmanı durumundaki ülkeler. Mamafih her ülkenin rakipleri ve hatta düşmanları vardır. İngiltere’nin de var, Almanya’nın da Çin’in de…

Bir ülkenin dünyada rakiplerinin ve düşmanlarının bulunmasını berbat idarenin mazereti olarak göstermek yanlışsız mu? Birinci sorumuz bu.

Ülkenin nispeten iyi yönetildiği, artık övünerek referans verilen periyotlarda ne yapıyorlardı bu dış güçler? Neden iktidarınızın her bakımdan en zayıf olduğu günlerde sizi engellemeyi başaramadılar da tarihte hiç kimseye nasip olmamış bir güce sahip olduğunuz bugünlerde ne yapsanız çabucak elinizi tutuyorlar?

Siyasi gücünüzün en zayıf olduğu günlerde mesela liradan altı sıfırı atabildiniz, şimdiyse en güçlü vaktinizde paramıza yeni sıfırlar ekleniyor. Bu nasıl oluyor?

Dış güçlerle gayret mi ediyoruz gerçekten? Yoksa başarısızlıklarımıza kılıf mı uyduruyoruz?

İkincisi, tam olarak kim bu düşmanımız olan güç(ler)? İsimleri, adresleri muhakkak değil mi?

Miting kürsülerinde öbür, kapalı kapılar arkasında diğer türlü konuşarak mı gayret ediyoruz bu dış güçlerle?

****

Ancak asıl sorulması gereken soru şu: Beşerler iktisat idaresinin sarpa sarmasının sonucu olan ıstırapların “aslında dış güçlerin işi” olduğu açıklamalarına nasıl inanıyorlar?

Üstelik bu açıklamalar kendi içlerinde bile çelişki dolu…

Mesela üretim odaklı iktisada geçiyoruz deniliyor bir yandan… Öbür yandan üretim araçları sudan ucuza yabancılara satmaya uğraşılıyor.

Mesela düşmanlarımız ekonomimize saldırıp paramızın bedelini düşürüyorlar deniliyor bir yandan… Öbür yandan, iktisatta denediğimiz yeni modelin icabı olarak ulusal paramızın bedelini düşük tutuyoruz ki ihracat artsın deniliyor.

Mesela dış güçlere karşı beka çabası veriyoruz deniliyor bir yandan… Öbür yandan bu dış güçlerin koçbaşı diye gösterilen BAE için diz çöktürdük, ayağımıza getirttik, 10 milyar dolar da parasını aldık deniliyor.

Nasıl oluyor da bunların her ikisine birden inanabiliyor kimi beşerler? Daha doğrusu ne söylense niçin inanıyorlar? Akıllarının, mantıklarının süzgecinden geçirmiyorlar mı söylenen bu lafları?

Neden at değil zebra geliyor akıllarına nal sesi duyduklarında?

****

Geçenlerde tartıştığımız üzere, insanoğlu akıllı bir canlı fakat tavır ve davranışları her vakit rasyonel değil. Birden fazla vakit davranışlarımızı dehşet, telaş, öfke, ümit, tutku… üzere rasyonel temeli olmayan hisler belirliyor.

Bu hislere da bazen içgüdüler yol gösteriyor. Sonuçta mantıkla telif edilemeyen tavır ve davranışlar sergiliyoruz biz beşerler.

Siyasi tavırlarımız da rasyonel tabanda teşekkül etmiyor. O denli ki

Hem istatistik dataları hem de detaylı deneyler ve saha çalışmaları gösteriyor ki rastgele bir seçimde –elbette öbür bütün kriterleri dışarıda bıraktığımız takdirde– uzun uzunluklu ve simetrik yüzlü adayların kazanma bahtı başkalarından daha fazla.

Zira yüzbinlerce yıl öncesinin kaidelerinde rasyonel sebeplerle benimsenmiş olan davranış kalıpları atalarımızın genleriyle bize aktarılan içgüdüler olarak bugün bizim de tavırlarımızı etkiliyor evrimsel biyologlara/psikologlara nazaran.

O kadar rasyonalite dışı bir dünyadan bahsediyoruz yani!

***

Ve nihayet iyi haber… Üstte kelamını ettiğim parti sadakati ile ilgili yazıda detayları yer alıyordu: Seçmen kitlesinin asıl belirleyici durumda olan yaklaşık yüzde onu rasyonel tabanda tercih yapıyor ve çabucak her ülkede iktidar değişimini bu yüzde on gerçekleştiriyor. Özellikle iktisatta meşakkatler varsa idare konusuna ideolojik gözlüklerle değil pragmatik ölçütlerle bakan bu kitle harekete geçip sonucu değiştiriyor.

Üstelik işlerin harikulâde derecede bozulduğu devirlerde bu rasyonel yüzde ona duygusal yüzde onlar da katılabiliyor. 2001’deki ekonomik krizle baş edemeyen hükümetin büyük ortağının yüzde 23 olan oyunun 2002 seçiminde yüzde 1’e düşmesi olayında gördüğümüz üzere.

Karar