Boğaziçi Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği talebeleri Hasan Öztürk, Alperen Değirmenci ve Onur Güngör, Bilgisayar Mühendisliği talim hizmetlisi Suzan Üsküdarlı'nın koordinatörlüğünde, Türkçedeki en yaygın yazım hatalarında biri olan -de/-da eklerinin yanlış yazılıp yazılmadığını denetim etmeyi sağlayan '-de/-da Takıntısı' adlı bir internet sitesi oluşturdu.

Girişimin mimarları '-de/-da Takıntısı' isimli sitelerini anlattı, Boğaziçi Üniversitesi'nin haberi şöyle: 

Girişimin çıkış noktası ne oldu?

Onur Güngör​: Çoğumuzun vakit devir yanlış yazdığı, kimilerimizin da okudukları metinlerde görmek istemedikleri çeşitten bir kusur olan -de/-da'nın yanlış tasarrufunu bir vadedir gözümüze kestirmiştik. Bu sorunun son vakitlerde ortaya çıkmış formüllerle ne kadar iyi çözülebileceğini merak ettik ve çalışmalara başladık.

Türkçede pek çok imla kusuru yapılıyor lakin sanırız en fazla kusur -de ve -da'ların yanlış tasarrufunda gözleniyor. Sizce bunun bir açıklaması var mı?

Onur Güngör​: Sanırım en çok yapılan cürüm bu değildir. 'Hiçbir', 'Herkes', 'Her şey' ve 'Birçok' üzere sözcüklerin birinci dördü oluşturduğunu kestirim ediyorum. Fakat -de/-da cürümlerinin çok göze battığına biz de katılıyoruz. İlgi çekmesinin en büyük nedeni yapmamayı öğrenmenin ve tutarlı olarak hakikat yazmanın göreli olarak güçlükle olması olabilir. Bir de şu var, birkaç tane harfi karıştırmakla cümledeki mananın bozulması çok kolay değildir, lakin -de/-da kusurları umumide anlamayı zorlaştıran, imkansız kılmasa da garip bir his veren kusurlar. Bu da rahatsızlığı artırıyor olmalı. Neden bahsettiğimi daha iyi anlamanız için “Araba da aldım” ve “Arabada aldım” cümlelerini düşünün. İkisini karşılaştırdığınızda mealin ne kadar farklılaşabileceğini görebilirsiniz. Nadir olarak da bu hatayı yapanları aşağılamak maksadıyla gereğinden çok önemsendiğini düşünüyorum.

Suzan Üsküdarlı​: Daha sık olmasa da daha çok göze batıyor. Birçok kişisi da epeyce rahatsız eden bir imla yanlışı. İmla yanlışlarını düzelten yazılımlar da bu cins yanlışları umumî olarak yakalayamadığı için bu cürümlere pek çok resmi ve gayri resmi metinlerde rastlamak mümkün. Maatteessüf kimi ortamlarda ise bu çeşit yanlışları yapanlara karşı çok olumsuz hal alan da oluyor. Bir biçimde yerleşmiş bir algı oluyor birçok kişide. Tahminen vaktinde ihtimamla öğrendiği içindir. Toplumsal medya ortamlarında çok daha gayri resmi bir lisan kullanılmakta. Bu ortamlarda da her türlü imla kusuru artmakta. -de/-da cürümlerine gelince Twitter ve Ekşi Kelamlık üzere çok kullanılan çevrimiçi platformlarda bu imla kusuruna kişisel sahifeler ve kullanıcı hesaplarının olması da enteresandır. Bu da bu kusurun epey göze battığını gösteriyor.

İstatistiki olarak imla kusurları konusunda elinizde bir data var mı?

Onur Güngör​: Bu girişimde tüm yazım yanlışları üzerine çalışmayı düşünmediğimizden bu cins bir araştırma yapmadık. İleride bunu da gündeme alabiliriz olağan.

Mobil cihazların imla küsurlarındaki hissesi hakkında ne düşünüyorsunuz, bu cihazlarda yapılan yazışmalarda Türkçe tasarrufu problemli olabiliyor velev istemez. Mobil cihazlar da kusur mümkünlüğünü artırıyor mu?

Hasan Öztürk​: Günümüzün giderek dinamikleşen dünyasında hayatımız daha süratli bir hal alıyor ve artık metinlerimizi da daha süratli yazıyoruz. Kelam gelimi, evvelce birisi bir mektup yazdığında göndermeden evvel mektubunu tekrar okuyup denetim ederken artık günümüzde kişiler mahsusen toplumsal medya ve anlık iletileşme platformlarındaki metinlerinde bu türlü bir dikkat göstermiyor. Bu da doğal olarak yazım yanlışlarının artmasına sebep oluyor. Dediğiniz üzere mobil cihazlar bu dinamik yapının en kıymetli araçlarından biri ve bu açıdan mobil cihazların kişilerin yazım cürmü yapma mümkünlüğünü artırdığı söylenebilir.

Onur Güngör​: Çok yazan çok cürüm yapar. Mobil cihazlar ve toplumsal medya yazılı haberleşmeyi evvelki yıllara nazaran kolaylaştırarak çok yaygınlaştırdı. Başkaca bu çeşit mecralarda yazdığınızın yüzde 100 sahih olması gerekmez, binaenaleyh çok da dikkat etmeden yazarsınız.

Suzan Üsküdarlı​: Ihtimamlı yazma isteğinden bağımsız olarak kıymetli olan noktalardan biri ise mobil cihazların tasarrufu sırasında çoklukla kullanan kişinin hareket halinde olması. Bu kurallarda kişilerin dikkati doğal olarak dağınıktır. Dolayısı ile yazmaya verdiği güç de harcadığı devir da kısıtlıdır. Bu duruma bir de mobil cihazların sonlu ekran imgesini ve etkileşimini de eklediğimiz devir birçok kısaltmanın ve kusurlu yazılmış sözlerin olması şaşırtıcı değildir. Ancak sorun şu ki, bu ortamlarda devrinin büyük kısmını geçiren kişiler, yazmayı da mobil platformlarda öğreniyor. O vakit sorun süratlice kısaltarak yazmaya çalışmaktan çıkıyor ve akıllıca biçimde yazamamaya dönüşüyor.

Girişiminizin altyapısını yapay zeka oluşturuyor, sistemin nasıl çalıştığını biraz anlatır mısınız?

Onur Güngör​: Aslında girişim iki modülden oluşuyor. Bir numara kesim -de/-da kusurunu tespit eden model. Bu modelin birinci hali geçen sene tekrar lisans bitirme tezi olarak Uğurcan Arıkan tarafından geliştirilmişti. Bu sene Hasan Öztürk ve Alperen Değirmenci'nin bitirme girişiminde hem bu modeli geliştirdik, hem de bu modelin nasıl çalıştığını daha iyi anlamak için bir deney tasarladık. Modeli eğitirken gözetimli talim usulünü kullandık. Bu metodun çalışması için ‘hata var’ yahut ‘hata yok’ etiketleriyle işaretlenmiş çok sayıda cümle örneğine gereksinimimiz vardı. Bu cümleleri sağlıklı kaynaklardan elde ettiğimiz düzgün yazılmış cümleleri otomatik olarak bozarak elde ettik. Bu cümleleri işleyen bir hudut ağı tasarladık ve her sözcüğü temsil eden sabit uzunluklu vektörler kullanarak tahsili gerçekleştirdik.

Suzan Üsküdarlı​: ​dedatakintisi.derlem.com​ sitesinde katılabileceğiniz deney ise kişilerin bu hatayı ayırt ederken cümlenin görmeleri gereken kısmıyla bizim modelimizin dikkate aldığı kısımların tıpkı olup olmadığını araştırıyor. Bunu literatürde 'amaçlı oyun' (Games with a Purpose) denen bir yolla tasarladık. Deney, iştirakçilerin -de/-da'nın bitişik yahut farklı yazılması gerektiğine karar verebilmeleri için bir cümlenin ne kadarını görmelerinin kâfi olduğunu ölçüyor. Bunun için iştirakçilere kimi kısımları gizlenmiş cümleler gösteriliyor. Oyunun başındaki en kolay seviyede cümlenin hepsi görünüyor ve seviye ilerledikçe cümlelerin daha geniş bir kısmı gizlenerek iddia yürütmeleri isteniyor.

Girişiminize alternatif bir yazım kılavuzu olarak bakılabilir mi?

Onur Güngör​: Tüm yazım cürümlerini tespit etmediğimiz için diyemeyiz.

Hasan Öztürk​: Fakat umumi maksatlı bir yazım denetleyiciye evrilme ya da halihazırdaki bir yazım denetleyiciye eklenme imkanının olduğunu söyleyebiliriz.

Kullanıcılara bir test sunuyorsunuz fakat bu testin sonuç skoru yok. Kullanıcı – de, -da yanlışlarıyla ilgili bir skor alacak mı, bu türlü bir çalışma düşünüyor musunuz?

Onur Güngör​: Aslında bu bir testten ziyade bir deney. Bu deney kişilerin ferdî muvaffakiyetini ölçmek için tasarlanmadı. Deney sonrasında kimi hesaplamalarda kullanmak üzere tüm iştirakçilerin anonimleştirilmiş doneleri üzerinden ortalama olarak ne kadar başarılı olduklarını hesaplayacağız.

Testte mahal alan son sorularda bahsi geçen cümleye dair bir ipucu olmadan de ve da takılarının sahih yahut yanlış tasarrufu soruluyor. Kullanıcının cümleyi kestirim etmesi mi gerekiyor?

Hasan Öztürk​: Öncelikle deneyimize katılıp bu meselenin çözülmesine ekte bulunduğunuz için teşekkür ederiz. Bu deneyi kurgularken maksadımız -de/-da tasarrufunun cümlenin hangi kısımlarına bağlı olduğunu anlamaktı. Örneğin, -de/-da tasarrufu -de/da ek ya da bağlacından evvelki sözcüklere mi daha çok bağlıdır, yoksa sonrakilere mi? -de/-da tasarrufu -de/-da ek ya da bağlacına yakın sözlere mi daha çok bağlıdır, yoksa uzaktakilere mi? üzere soruların karşılığını arıyoruz.

Bunun için cümlelerin çeşitli kısımlarını saklayıp kullanıcıdan -de/-da'nın akıllıca tasarrufunu kestirim etmelerini bekleyerek sakladığımız kısımların ne kadar değerli olduğunu ölçüyoruz. Deneyi giderek zorlaşacak formda kurguladık ve son 5 soruda bir söz hariç tüm sözleri saklıyoruz. Bu kısımda birçok devir hakikat tasarrufu bilmek imkansız olsa da bu kısımda değişik sonuçlar çıkabileceğini düşünüyoruz.

Karar