Bu sütunda gördüğünüz denklem, bugün dünya iktisadının yüzde 60’ını oluşturan eser ve hizmetleri yaratan denklem.

Onu “Schrödinger’in Dalga Fonksiyonu” ismiyle biliyoruz lakin hiçbirimiz (Erwin Schrödinger’in kendisi dahil) bu denklemin tam olarak ne manaya geldiğini, hatta gerçekte bir mana tabir edip etmediğini bilmiyoruz.

Denklem, bir yanıyla son derece kolay bir mümkünlük dağılımı denklemi. Mekanik bir şeyden kelam ediyor. Esasen o yüzden pek çok fizikçi, “Kuantum fiziği” demiyor, “Kuantum mekaniği” diyor.

Denklem bize atomun içindeki parçacıkların, örneğin elektronun o an bulunduğu olası yerleri söylüyor. Denklemin ürettiği sonuçları vakit serisi halinde görmek de mümkün; bu an, bir an sonra, üç an sonra, sekiz an sonra elektronun nerede olduğunu daima kestirim ediyor.

Pekala denklemin yaptığı kestirimler tutuyor mu?

Bu soruya “Çoğu zaman” diye yanıt vermek lazım; zira bu bir mümkünlük hesabı ve ismi üzerinde bize olasılıkları söylüyor, mutlaklıkları değil.

Ancak bu olasılıkları biliyor olmak ve birçok vakit elektronun tam olarak nerede bulunduğunu iddia edebiliyor olmak bile bize devasa yarı iletken teknolojisi iktisadını yaratmaya yetti.

Yalnızca yarı iletkenler de değil, gündelik hayatta kullandığımız pek çok teknolojinin art planında bu denklem var.

Her ne kadar bu denklem son 100 yıldır bizim işimizi görüyorsa da, bir büyük sorun var. Doğayı anlamaya ve onun çalışma kurallarını bulmaya çalışan fizikçiler katılık istiyorlar, mümkünlük bir yere kadar kâfi. Mutlaklık için elektronu gözlememiz ve onun hareketlerini evvelden kesin kes bilmemiz lazım. Lakin bilemiyoruz.

Neden bilemiyoruz? Bu imkansızlığı bize evvel bir teorik fizikçi, Werner Heisenberg söyledi, elektronun birebir anda hem suratını hem bulunduğu yeri bilemeyeceğimizi, birinden birini seçmek zorunda olduğumuzu meşhur “belirsizlik ilkesi” ile ortaya koydu. Yani, elektronu bu an için gözlesek bile, bir an sonraki yerini bilemeyecektik; onun suratını saptasak bu sefer yerini bilemeyecektik.

Bu imkansızlık, tabiatın getirdiği kısıtlardan doğuyor.

Biz beşerler birbirimizi, koca gezegenleri, hatta “görünmez” sayılan kendi iç organlarımız dahil pek çok şeyi gözleyebiliyoruz lakin sıra atomu oluşturan parçacıklara gelince bir maniyle karşılaşıyoruz. “Gözlem” dediğimiz hareket, ister şahsen insan tarafından yapılsın ister bir makine, karşılıklı bir etkileşim gerektiriyor.

Gezegenleri gözlemliyoruz, zira onlara çarpan ve geri dönen elektromanyetik radyasyonu (ışık) gözlüyoruz. Gözlediğimiz cisme çarpıp bize geri yansıyan ışık o cismin durumunu bozmuyor yahut bozsa bile bu kadar bozulmayla yönetim edebiliriz.

Halbuki atom altı parçacık kelam konusu olduğunda, onlarla etkileşime giren her şey parçacıkların durumunu bozuyor; zira müşahede aracı olarak kullandığımız (mesela) foton ile elektron benzeri büyüklüklerde.

Schrödinger’in denklemi, tek bir elektronu kestirim etmekte o kadar başarılı olmayabiliyor ancak diyelim 100, diyelim 1 milyon elektron kelam konusu olduğunda denklemin bize sunduğu mümkünlük hesabı manalı hale geliyor, manalı ve sonuç alan kestirimlerimiz oluyor.

Schrödinger denkleminin en önemli sorunu şu: Biz elektronun yerini gözlemezken denklem harika çalışıyor ancak müşahede yapmaya kalktığımızda denklemin bize söylediği öteki bütün olasılıklar “çöküyor” yani o anda ortadan kalkıyor. Bu da matematiksel ve felsefi bir çelişki yaratıyor.

Kuantum fiziğiyle ilgili bugüne kadar sağdan soldan duyduğunuz bütün tuhaflıklar işte bu denklemin “çöküşü”nden kaynaklanıyor. Denklem şayet bize “gerçeği” söylüyorsa, çöken şey ne? Denklemi çökerten “gözlem” ve gözlemci” ne? Biz bir şeye bakıyor diye mi o şey ortaya çıkıyor?

Albert Einstein bu tartışmalara çok kızıyordu, “Ne yani” dedi bir seferinde, “Siz ona bakmıyorken Ay’ın orada olmadığına mı inanıyorsunuz?”

Schrödinger denkleminin birebir anda hem acayip işe yaraması hem de biz müşahede yaptığımızda denklemin içerdiği başka “muhtemel gerçek”lerin hepsinin birden yok olması, “fiziki gerçek” ismi verilen şeyin bile tartışılmasına neden oldu.

Ancak olağan denklemin getirdiği bu çelişkiler yahut problemler daha birinci günden beri biliniyor.

“Kuantumun babası” diyebileceğimiz büyük fizikçi Niels Bohr ve onun etrafına toplanan bir küme fizikçi, bu sorunu “Kopenhag yorumları” ismi verilen yorumlarla aşmak istediler. Bohr, basitçe “İki fizik var” diyordu, “Bir kuantum fiziği bir de klasik fizik. Bu iki fizik birbirinin tamamlayıcısı.”

Bohr ve arkadaşlarının sesleri o kadar yüksek sesle çıkıyordu ki, uzun mühlet diğer türlü yorum yapmak isteyenler neredeyse mesleklerinden oldu. Fakat 50’li yıllardan itibaren Kopenhag yorumu yerine geçebilecek diğer yorumlar yapılmaya başlandı.

İlginizi çektiyse bu mevzuya devam edeceğim.

Karar