Aslında 3 defa yapılan ve birçok kıymetli tarihî vakaya tanıklık eden Ayasofya, İstanbul’un fethedilmesinin akabinde Fatih Sultan Mehmet Han’ın çabalarıyla günümüze kadar gelmiştir. Fethin simgesi olan Ayasofya’da Mimar Sinan'ın binaya istinat duvarlarını eklemesiyle birlikte hiç çökme yaşanmamıştır.

AYASOFYA NE VAKIT CAMİ OLDU?

İstanbul’un 1453 yılında Osmanlı tarafından fethedilmesinin akabinde fethin sembolü hâline gelen Ayasofya Kilisesi, mescide dönüştürülmüştü. Cumhuriyetin kurulmasının akabinde Bakanlar Konseyi tarafından 24 Kasım 1934 yılından alınan 7/1589 sayılı kararla müzeye çevrildi.

Ayasofya, bizans vakitlerinde büyük bir ‘kutsal emanetler’ zenginliğine sahipti. Bu emanetlerden biri de 15 metre yüksekliğindeki gümüş ikonostasisti. Konstantinopolis Patriği’nin patrik kilisesi ve Ortodoks Kilisesi’nin bin sene boyunca merkezi olarak kullanılan Ayasofya, 1054’te Patrik I. Mihail Kirularios’un Papa IX. Leo tarafından aforoz edilmesine şahitlik etmiştir.

Çoğunlukla Schisma’nın, yani Batı ve Doğu kiliselerinin ayrılmasının başlangıcı olarak kabul edilir. 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet Han’ın İstanbul’u fethetmesiyle mescide dönüştürülen Ayasofya, Fatih’in gösterdiği müsamahayla mozaiklerinden insan figürleri içerenler tahrip edilmemiş (içermeyenlerse olduğu üzere bırakılmıştır), yalnızca bir sıvayla kaplanmış ve yüzyıllar boyunca sıva altında kalmıştır. 

Bu vesileyle yapay ve doğal tahribattan koruma edilmişti. Caminin, müzeye dönüştürülmesinin akabinde sıvaların bir kısmı çıkarılmış ve mozaikler yeniden gün ışığına çıkarılmıştı. Günümüzde görülen Ayasofya binası, aslında birebir yere üçüncü defa kurulan kilise olduğundan dolayı “Üçüncü Ayasofya” olarak da isimlendirilir. Birinci iki kilise isyanlar esnasında yıkılmıştı. Devrinin en geniş kubbesi olan Ayasofya'nın merkezî kubbesi, Bizans devrinde birçok defa çökmüş, Mimar Sinan'ın binaya istinat duvarlarını eklemesiyle birlikte hiç çökme yaşanmamıştı.

Dünyanın 8’inci olağanüstüsü olarak bilinen Ayasofya, 5 sene üzere kısa bir müddette yapılmıştır. 532 yılında üretimine başlanan Ayasofya 537’de tamamlanmıştır. İstanbul'un fethinin akabinde Fatih Sultan Mehmed, Ayasofya'nın ismini değiştirmemiş, dayanak verecek camii olmasını sağlamıştır. 

AYASOFYA KAÇ YILINDA YAPILDI?

Ayasofya, Doğu Roma İmparatorluğu’nun İstanbul’da yaptığı en büyük kilisedir. Birebir yerde üç sefer yine yapılmıştır. Birinci yapıldığında Megale Ekklesia (Büyük Kilise) olarak isimlendirilmiş, 5. yüzyıl prestijiyle Ayasofya (Kutsal Bilgelik) olarak isimlendirilmiştir. Ayasofya Doğu Roma İmparatorluğu boyunca hükümdarların taç giydiği, başşehrin en büyük kilisesi olarak katedral olarak kullanılmıştır.

Birinci kilise, İmparator Konstantios (337-361) tarafından 360 yılında inşa edildi. Üstü ahşap çatı ile örtülü, uzunluğuna gelişen (bazilikal) planlı birinci yapı, İmparator Arkadios’un (395–408) karısı İmparatoriçe Eudoksia ile İstanbul Patriği İoannes Chrysostomos ortasında çıkan uyuşmazlıklar sebebiyle, patriğin sürgüne gönderilmesinin akabinde 404 yılında çıkan halk ayaklanmasının akabinde yakılıp yıkılmıştır. (Bugünlerde patriğin mozaik tasviri, Ayasofya’nın kuzey tymphanon duvarında yer almaktadır.) Günümüzde birinci kiliseye ilişkin rastgele bir kalıntı bulunmamakla bir arada, müze deposunda yer alan Megale Ekklesia damgalı tuğlaların bu yapıya ilişkin olduğu zannedilmektedir.

İkinci Kilise, 408-450 yıllarında ömrünü sürdüren İmparator II. Theodosios tarafından 415 yılında tekraradan inşa ettirilmiştir. Bu yapının, beş nefli, ahşap çatı ile örtülü ve anıtsal bir girişe sahip bazilikal planda olduğu biliniyor. Kilise, 527–565 yıllarında yaşayan İmparator Justinianos’un 5. saltanat yılında, aristokrat kesiti temsil eden maviler ile esnaf ve tüccar bölümü temsil eden yeşillerin İmparatorluğa karşı birleşmesinin akabinde çıkan ve tarihte “Nika İsyanı” olarak bilinen, büyük halk ayaklanması esnasında 13 Ocak 532 yılında tekrardan yıkılmıştır. 1935 yılında İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün A. M. Scheinder başkanlığında yapılan hafriyatlarda, bugünkü tabanın çabucak hemen 2.00 m altında görülebilen II. yapının Propylon’una (anıtsal giriş kapısı) ilişkin basamaklar, sütun düsturları ve On İki Havari’yi temsil eden kuzu kabartmaları ile süslü friz modülleri bulundu. Ayrıyeten anıtsal girişe ilişkin başka mimari modüller ise batı kısımdaki bahçede görülebilmektedir.

AYASOFYA KİM TARAFINDAN YAPILDI?

Günümüze kadar ulaşan Ayasofya ise İmparator Justinianos tarafından o vaktin iki değerli mimarı olan Tralles’li (Aydın) Anthemios’a ve Miletos’lu (Milet) İsidoros tarafından yaptırılmıştır. Tarihçi Prokopios’un anlattığı bilgilere nazaran, 23 Şubat 532 yılında başlayan inşa, 5 sene üzere vakit içerisinde tamamlanarak, 27 Aralık 537 yılında kilise merasimle ibadete açılmıştır. Kaynaklarda, Ayasofya’nın açılış günü İmparator Justinianos’un, mabedin içine girip, “Allah’ım bana bu türlü bir ibadet yeri yapabilme fırsatı sağladığın için teşekkürler” demesinin akabinde, Kudüs’teki Hz. Süleyman Mabedi’ni kastederek “Ey Süleyman seni geçtim” diye bağırdığı söylenir.

AYASOFYA’NIN TARİHİ

İmparator Justinianos Ayasofya’nın daha görkemli ve gösterişli olması ismine, maiyetindeki tüm eyaletlere haber göndererek, en hoş mimari modüllerin Ayasofya’da kullanılması ismine toplatılması buyruğu verilmişti. Bu yapıda kullanılan sütun ve mermerler; Ephesos, Aspendos, Tarsus, Baalbek üzere Anadolu ve Suriye’deki antik kent kalıntılarından getirilmiştir. Yapıdaki beyaz mermerler Marmara Adası’ndan, pembe mermerler Afyon’dan, yeşil somakiler Eğriboz Adası’ndan ve sarı mermerler Kuzey Afrika’dan getirilerek Ayasofya’da kullanıldı.

Yapının iç kısmında bulunan duvar kaplamalarında; tek blok formunda mermerlerin ikiye bölünerek yan yana getirilmesi ile simetrik biçimler ortaya çıkarılmış ve damarlı renkli mermerlerin iç yerde kullanılmasıyla dekoratif bir zenginlik oluşturulmuştur. Ayrıyeten, yapıda Mısır’dan getirilen 8 adet porfir sütununun yarım kubbeler altında, Efes Artemis Tapınağı’ndan getirilen sütunların neflerde kullanıldığı biliniyor. Yapıda 40 tanesi alt galeride, 64 tanesi ise üst galeride olmak üzere toplam 104 adet sütun yer almaktadır.

Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u almasının akabinde Ayasofya'nın ismini değiştirmeden, kılıç hakkı olarak gördü ve onarım çalışmalarıyla, bugüne dek gelmesine dayanak vermiş ve mescide çevrilmesini sağlamış.

Fethin çabucak akabinde yapı güçlendirilerek en iyi biçimde koruma edilmiş ve Osmanlı Periyodu ekleri ile birlikte cami olarak varlığını devam ettirmiştir. Yapıldığı tarih prestijiyle çeşitli sarsıntılardan ziyan gören yapıya, hem Osmanlı hem de Doğu Roma vakitlerinde takviye için payandalar yapılmıştır.

Ayasofya’nın kuzeyine, Fatih vaktinde bir medrese yaptırılmış, her periyotta bakım ve tamir çalışmalarından geçmiş, en kapsamlı tamir çalışması Sultan Abdülmecid Dönemi'nde (1839-1861) Fossati tarafından yapılmıştır. Sultan Abdülaziz Devrinde Ayasofya etrafının tekrardan düzenlenme çalışmaları esnasında medrese 1869- 1870 yılları ortasında yıktırılmış ve1873- 1874 yıllarında da tekrardan yaptırılmıştır. 1936’da yıkılmış olan Medresenin kalıntıları 1982’de yapılan hafriyatlar sonucu ortaya çıkarılmıştır.

Osmanlı Dönemi’nde, 16. ve 17. yüzyıllarda, Ayasofya’nın içine mihraplar, minber, müezzin mahfilleri, vaaz kürsüsü ve maksureler eklenmiştir.

Fatih Sultan 1 Haziran 1453 de Ayasofya için bir vakıf kurar ve aşağıdaki vakıf senedini yazdırır: “İşte bu benim Ayasofya Vakfiyem, münasebetiyle kim bu Ayasofya’yı mescide dönüştüren vakfiyemi değiştirirse, bir unsurunu tebdil ederse onu iptal yahut tedile koşarsa, fasit yahut fasık bir teville yahut rastgele bir dalavereyle Ayasofya Camisi’nin vakıf kararını yürürlükten kaldırmaya kastederlerse, aslını değiştirir, füruuna itiraz eder ve bunları yapanlara yol gösterirlerse ve hatta yardım ederlerse ve kanunsuz olarak onda tasarruf yapmaya kalkarlar, camilikten çıkarırlar ve düzmece evrak düzenleyerek, mütevellilik hakkı üzere şeyler ister veyahut onu kendi batıl defterlerine kaydederler yahut palavradan kendi hesaplarına geçirirlerse söz ediyorum ki huzurunuzda, en büyük haram işlemiş ve günahları kazanmış olurlar. Bu sebeple, bu vakfiyeyi kim değiştirirse, Allah’ın, Peygamber’in, meleklerin, bütün yöneticilerin ve dahi bütün Müslümanların ebediyen laneti onun ve onların üzerine olsun, azapları hafiflemesin onların, haşr gününde yüzlerine bakılmasın.Kim bunları işittikten sonra hala bu değiştirme işine devam ederse, günahı onu değiştirene ilişkin olacaktır. Allah’ın azabı onlaradır. Allah işitendir, bilendir”

Dünyanın 8’inci mükemmeli olarak gösterilen Ayasofya’yı geçtiğimiz yıl ziyaret edenlerin sayısı 3 milyonu aştı. En çok ziyaret edilen müzeler ortasında yer alan Ayasofya için talep büyük.

Karar