Kabahat samur kürk olsa kimse sırtına almazmış. Yani, herkes demeyelim de, birçok kimse kusur yaptığını kabul etmeye yanaşmaz. “Eti kedi yedi” der, “Ben yapmadım, üst akıl yaptı” der, “Ben demedim, Bay Kemal dedi” der… Hatası üstlenmemek için söyleyecek bir şey bulur kesinlikle.

Fakat bu, tabiri caizse, “tasarlanarak işlenen cinayetler” için geçerli. Bir de bilinçsiz formda yaptığımız yanlışlar var. Daha doğrusu, yaptığımızın farkında olmadığımız, içine düştüğümüz olumsuz durumlara sebep olan hatalar… “Ben nerede yanlış yaptım” derken kelamını ettiğimiz kusurlar. Mamafih, “Ben nerede yanlış yaptım” diyebilmek büyük bir marifet…

İskender Öksüz geçenlerde Karar’daki köşesinde, Bernard Lewis’in şu meşhur “Batı karşısında mağlubiyetlerinden sonra bütün Müslüman ülkeler, ‘Bunu bize kim yaptı?’ diye sordu. Türkler hâriç. Onlar, ‘Biz neyi yanlış yaptık; ne yapmalıyız?’ diye sordu” mealindeki tespiti hakkında şunu yazmıştı: “İşte bu sorudur ki, bu sebep-sonuç fikri, bu soyut kavram fikridir ki, 17. asırda Batıyla rekabet edemez hâle gelen devlete iki küsur asır daha hayat öpücüğü sağladı.”

Bu nokta çok kıymetli. Bir toplumun sebep-sonuç fikrinden uzaklaşması “beka” sıkıntısıdır. Atalarımızın dün en elverişsiz kurallarda bile yapmadıklarını bugün bizim yapmakta oluşumuz da herhalde günümüzdeki tanınan “ecdat” retoriğinin edebiyattan ibaret olduğunu gösteriyor olsa gerek.

***

Osmanlı tertibindeki “bozulma” daha 16. yüzyılda baş göstermişti. Yani devletin aslında gücünün ve ihtişamının doruğunda olduğu günlerde. Ders kitaplarında Yükseliş Bölümü denilen süreçte. Tarihçiler bu bozulmanın yahut çözülmenin sebepleri konusunda türlü açıklamalar ileri sürmüşlerdir:

Osmanlı yayılmasının 16. asrın ikinci yarısında jeopolitik sonlarına ulaşmış bulunması, yani fetih siyasetini sürdürme imkanının kalmayışı… Hasebiyle bu periyotta gerek doğuda gerekse batıda girişilen sonuçsuz seferlerin ve savaşların mali yükünün devletin belini bükmesi… Avrupalıların coğrafik keşifler sayesinde memleketler arası ticaret yollarının denetimini ele geçirmeleri… Güney Amerika’dan getirilen bol ölçüde gümüşün Akdeniz dünyasında enflasyona yol açıp Osmanlı iktisadında krize sebep olması… Yetmezmiş üzere, Anadolu’da birkaç yıl üst üste yaşanan kuraklıklar… Tıpkı periyotta gerçekleşen çok nüfus artışı…

Bütün bunların sonucunda ortaya çıkan ekonomik külfetlerle birlikte toplumsal karışıklığın doğması, işsizliğin artması, başıbozuk eski askerlerin çoğalması… çok uzun mühlet istikrarsızlık kaynağı olacak Ululuğu isyanlarının baş göstermesi vs…

Bu gelişmelerin paralelinde de tımar sisteminin bozulması, medresenin yozlaşması, idare vazifelerine ehil olmayan şahısların getirilmesi, rüşvet ve yolsuzluğun artışı…

***

Osmanlı yönetici sınıfı daha 16. yüzyılın sonlarından itibaren bu sorunların sebepleri üzerinde baş yormaya başlamıştı. Bernard Lewis’in “Türkler ‘Biz neyi yanlış yaptık; ne yapmalıyız?’ diye sordular” dediği olay… Gerçi yanlışsız karşılığı bulup bulamadıkları başka bir husus fakat hiç değilse başlarına gelen aksiliklerin “üst akıl”ın işi olduğunu tez edip kendilerini kurtarmaya kalkışmadılar.

, yeri geldiği için tekrarlamak istiyorum: 17. asrın güngörmüş bürokratlarından Koçi Beyefendi devrin taht sahiplerine sunduğu ıslahat raporlarında Divan (bugünkü bakanlar kurulu) toplantılarına katılma uygulamasını kaldıran Yasal‘den itibaren padişahların idare takımlarıyla alakalarının zayıfladığını ve bunun sonucunda devlet işlerini sırf kendi dar etrafındaki birkaç bireyle ve aile fertleriyle konuşabildiklerini anlatır… Padişaha yakın olan belli şahısların ve bilhassa aile bireylerinin takviyesini almak liyakat, bilgi, deneyim, muvaffakiyet ve meslek kriterlerinin önüne geçmiştir Koçi Bey’e nazaran. Artık devletteki makamların tartısı da azalmaya başlamıştır. Geçmişte makam ve mevki sahiplerinin yetki ve sorumluluk sonları belirli olan misyonlarını layıkıyla ifa ettikleri sürece adeta dokunulmaz olduklarını; Yasal döneminden sonra ise devlet yöneticilerini misyondan almanın kolaylaştığını ve bunun sonucunda yüksek bürokratlar için işlerini iyi yapmanın değil Saraya bağlılık göstermenin öncelik kazandığını ileri sürer risale muharriri. Dahası padişahın yakın etrafındaki kümeyle iyi geçinemeyen, onların dediklerini yapmayan yöneticilerin kuyusunun kazıldığını, iftiralara maruz kalıp makamlarını kaybettiklerini anlatır…

***

Ne var ki Koçi Bey’in –ve o devranın aydınlarından birçoğunun– meselelere tahlil olarak önerdikleri yol “Devletin iyi durumda olduğu günlerin tertibine geri dönmek” halindedir. Dünyada değişen koşulların farkında olmayan bu naif teklifin uygulanması mümkün olmadı alışılmış. Lakin aydın zümrenin “daha ilerici” kanadının “Askeri alanda Avrupa ülkelerinin yaptıklarının taklit edilmesi” önerisi uygulama alanına girdi ve akabinde 18. yüzyılda askeri olmayan bahislerde da tatbik edilmeye başlanan bu “taklit siyaseti” sayesinde Osmanlı artık tamamlanmış görünen ömrüne iki asır daha katabildi.

Evet, Osmanlı toplumunun seçkinleri vefat haberi beklenen devletlerini iki asır daha yaşattılar. Sırf ve sadece “Biz nerede yanılgı yaptık” sorusunu kendi kendilerine sorabildikleri için…

Karar