Toplumsal hayatı derinden yaralayarak gerisinde ağır insan hakları ihlalleri bırakan ve günümüzde tesirleri hâlâ devam eden 12 Eylül Asker Darbesi‘nde, Genelkurmay Başkanlığını Kenan Cihan‘in yaptığı Türk Silahlı Kuvvetleri’nin idareye el koymasının akabinde Türkiye Büyük Millet Meclisi lağvedildi, Anayasa uygulamadan kaldırıldı.
12 EYLÜL DARBESİ NEDİR?
12 Eylül 1980 darbesi, Süleyman Demirel’in başbakan olduğu devirde, hükümeti misyondan almak üzere düzenlenmiştir. Genelkurmay Lideri Orgeneral Kenan Cihan’ın öncülüğünde ve emir-komuta zincirinde gerçekleştirilen darbede, 650 bin kişi gözaltına alınırken, 7 binin üzerinde kişinin idam cezası istendi. Bunlardan 517’si idam cezası verildi. Kenan Cihan’a, Kara Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Kumandanı Oramiral Nejat Tümer, Hava Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya ve Jandarma Genel Kumandanı Orgeneral Sedat Celasun’dan oluşan Ulusal Güvenlik Kurulu eşlik etti.
1980 İHTİLALİ NEDEN OLDU?
Darbeciler, münasebet olarak siyasi cinayetleri, Kudüs Mitingi’ni ve siyasi istikrarsızlıkları gösterdi. Necmettin Erbakan öncülüğünde Konya’da düzenlenen Kudüs Mitingi’ni darbeciler “şeriat hedefli kalkışma girişimi” olarak nitelendirdi. Öte yandan 22 Mart 1980’de birinci tipi düzenlnene Cumhurbaşkanlığı seçimleri Eylül ayına kadar sonuçlandırılmayınca demokrasiye olan inancın azalması da darbeye münasebet gösterildi. Ekonomik sebepler olarak da dış ticaret açığındaki artış, döviz külfeti, işsizlik üzere durumlar öne sürüldü. Ayrıyeten sağ-sol tartışmaları nedeniyle güvenlik sorunları yaşandığı, bunların da darbeye yer hazırladığı öne sürüldü.
210 bin davada 230 bin kişi yargılandı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı. Siyasi partiler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi lağvedildi. 1982 yılında hazırlanan anayasa ile, evvelki anayasada önemli değişiklikler yapıldı. Darbenin akabinde, Türkiye siyasetinin tekrar tasarlandığını 9 yıllık bir askeri devir başladı.
12 EYLÜL DARBESİ’NDE İDAMLAR VE CEZALAR
İdam cezası verilen 517 bireyden 50’si asıldı. İdamı istenen 259 kişinin belgesi da Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne gönderildi. 71 bin kişi Türk Ceza Kanunu’nun 141, 142, 163. hususlarından yargılandı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı. 388 bin kişi pasaport hakkından men edildi. 30 bin kişi işten atıldı. 98 bin kişi örgüt üyesi olma kabahatiyle yargılandı. 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurt dışına gitti. 300 kişi kuşkulu formda öldü. 171 kişinin azaptan öldüğü dokümanlarla tescillendi. 937 sinema sakıncalı olduğu gerekçesiyle yasaklandı. 4 bine yakın öğretmen, 120 öğretim üyesi, 47 hakim işinden edildi. 400 gazeteci için toplam 4 bin yıl mahpus cezası istendi. 300 gazeteci atağa uğrarken, 3 gazeteci öldürüldü.
“BİR SAĞDAN BİR SOLDAN…”
Darbeden sonra idamlara 8 Ekim tarihinde başlandı. Kenan Cihan, “Adaletli olsun diye bir sağdan bir soldan astık” telaffuzunu bu acı olay için lisana getirdi. Yıllar sonra görülen davada kendisine “Bu kelamlar size mi ilişkin?” sorusunun sorulması üzerine, “Evet. Bitaraf olduğumu göstermek için, bir sağdan bir soldan, bir sağdan bir soldan astık” biçiminde açıklama yaptı. Kenan Cihan, bu kanlı olaydan pişman olmadığını belirterek, “Yine olsa yeniden yaparım” dedi.
“ASMAYALIM DA BESLEYELİM Mİ?”
Birinci idam edilen sol görüşlü Necdet Adalı oldu. Akabinde da ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. 17 yaşındaki Erdal Eren de yaşı büyütülerek idam edildi. Kenan Cihan, Erdal Eren için “Asmayalım da besleyelim mi?” kelamını kullandı. Sağ ve sol görüşlü gençlerin yanı sıra, siyasalların tamamına yakını yargılandı. Milletvekillikleri düşürülen politikler aylarca mahkeme salonlarında tutuldu.
Başbakan Süleyman Demirel’in milletvekilliği sona erdi ve gözaltına alındı. Demirel, eşi Nazmiye Demirel, CHP Lideri Bülent Ecevit ve eşi Rahşan Ecevit, birlikte kaldıkları Çanakkale Gelibolu Hamzaköy’deki Türk Silahlı Kuvvetleri misafirhanesinden alınarak uçakla askeriyeye götürüldü.
12 EYLÜL DARBESİ BİLANÇOSU
Karar
